Hukuki Mevzuat - Dovize Endeksli Tüketici Kredilerinde Uyarlama Sorunu Ve Yargitay’in Bakisi Süleyman YILMAZ (AUHFD)

Dovize Endeksli Tüketici Kredilerinde Uyarlama Sorunu Ve Yargitay’in Bakisi Süleyman YILMAZ (AUHFD)

Adjustment Problem in the Foreign Currency Indexed Credits and

the View of the Turkish Court of Appeals

Süleyman YILMAZ

ÖZET

Çalışmamızın konusu, dövize endeksli tüketici kredilerinde

uyarlama sorunu ve Yargıtay’ın bakışıdır. Dövize endeksli kredi alan

tüketiciler, ekonomik kriz sebebiyle dövizin aşırı derecede değerlenmesi

sonucunda ödeme güçlüğüne düşebilirler. Bu durumda tüketiciler, kredi

sözleşmelerinin uyarlanmasını mahkemelerden talep etmektedirler.

Mahkemeler, uyarlamanın şartları var ise, kredi sözleşmelerini

uyarlamaktadırlar. Bu çalışmada, uyarlamanın şartları hem genel olarak

hem de dövize endeksli krediler açısından incelenmektedir. Bu bağlamda,

doktrindeki görüşler ve Yargıtay’ın uygulaması değerlendirilmektedir.

∗ Dr., Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Medenî Hukuk Anabilim Dalı Araştırma

Görevlisi (syilmaz@law.ankara.edu.tr).

Dövize Endeksli Tüketici Kredilerinde… AUHFD, 59 (1) 2010: 131-172

132

Anahtar Sözcükler: Uyarlama, Uyarlamanın şartları, Dövize

endeksli kredi, Tüketici kredileri, Ödeme güçlüğü

ABSTRACT

The subject of this paper is the adjustment problem in the foreign

currency indexed credits and the view of Turkish Court of Appeals on

this matter. Consumers who get foreign currency indexed credit could fall

into financial difficulty because of an economic crisis which causes an

extreme appreciation of foreign currency. Under these circumstances,

consumers could demand the adjustment of the credit agreement from the

courts. Courts can adjust the credit agreement in the existence of

adjustment provisions. In this paper, adjustment provisions are examined

both in general and also specifically with regards to the concept of

foreign currency indexed credit. In this respect, opinions in doctrine and

practices of Turkish Court of Appeals are examined.

Keywords: Adjustment, Provisions of adjustment, Foreign currency

indexed credit, Consumer credit, Financial difficulty

I. GİRİŞ

A.B.D. de 2008 yılı sonlarına doğru başlayıp, tüm Dünya’yı etkisi

altına alan malî ve ekonomik kriz, ülkemizde dövize endeksli tüketici

kredisi kullanan tüketicileri de derinden etkilemiştir. Özellikle konut

gereksinimini karşılamak üzere, USD (Amerika Doları), Japon Yen’i ve

Euro’ya endeksli tüketici kredisi kullanan tüketiciler, son krizin etkisiyle

söz konusu yabancı paraların Türk Lirası karşısında değer kazanması

sebebiyle ödeme güçlüğüne düşmüşlerdir. Aynı durum Nisan 1994 ve

Şubat 2001 krizlerinde de meydana gelmişti. Hal böyle olunca, ödeme

güçlüğüne düşen tüketiciler, kredi sözleşmelerinin değişen şartlara

uyarlanması için mahkemeye başvurmaktadırlar.

Her sözleşmede, sözleşmenin tarafları arasında bir edim ve karşı

edim dengesi kurulur ve bu çerçevede sözleşmenin kapsamı ayrıntılı

olarak düzenlenir. Sözleşmenin kuruluşu aşamasında taraflar arasında

AUHFD, 59 (1) 2010: 131-172 Yılmaz

133

ekonomik bir dengenin olduğu varsayılır. Bununla birlikte, bu denge

matematik anlamında bir eşitliği gerektirmez. Yine sözleşmeler

hukukunda durumun her zaman böyle olması gerekmez. Gerçekten de,

taraflar, BK.m. 19 vd. hükümlerinin çerçevesinde sözleşmenin

muhtevasını serbestçe tayin edebilirler1.

Tüketici kredileri2 sözleşmelerinde olduğu gibi, çoğu zaman

sözleşmelerde kararlaştırılan edimler aynı anda ifa edilmez; sözleşmenin

kuruluşundan sonra taraflar arasında kararlaştırılan zaman dilimi içinde

kısım kısım ifa edilir. Sözleşmenin bu şekilde ifası zamana yayıldığı için,

ekonomik ve hukukî durumlarda değişiklikler meydana gelebilir. İşte bu

değişiklikler, sözleşmenin bir tarafı için katlanılması zor bir durum

meydana getirebilir.

Zaman içindeki değişikliklerin sözleşmelere etkisi denilince akla iki

kavram gelmektedir. Bunlardan birincisi Pacta sunt servanda (ahde vefa

ilkesi), ikincisi ise clausula rebus sic stantibus (sözleşmenin değişen

şartlara uyarlanması)3. Ahde vefa ilkesine göre, sözleşmenin tarafları,

sözleşmede kararlaştırdıkları hükümlere, ne pahasına olursa olsun riayet

etmeye mecburdurlar. Söz konusu ilkeye göre, zamanla değişen şartların,

sözleşmenin üzerinde herhangi bir etkisi olmamalıdır. Ancak bu kurala

sıkı sıkıya bağlılık her zaman adalete uygun sonuçlar doğurmaz4.

Bakanlar Kurulu’nun, “Türk Parası Kıymetini Koruma Hakkında 32

Sayılı Kararda Değişiklik Yapılmasına Dair Karar”ının5 yürürlüğe

konulması ile 7/8/1989 tarihli ve 89/14391 sayılı Kararnamenin eki Türk

Parası Kıymetini Koruma Hakkında 32 Sayılı Kararın 17 nci maddesinin

1 KAPLAN, İbrahim, Hakimin Sözleşmeye Müdahalesi, 2. b., Ankara 2007, s. 117.

2 Tüketici kredileri hakkında geniş bilgi için bkz. AKİPEK, Şebnem, Türk Hukuku ve

Mukayeseli Hukuk Açısından Tüketici Kredisi, Ankara 1999, s. 7 vd; ASLAN, İ.

Yılmaz, En Son Değişiklerle ve Yargıtay Kararları Işığında Tüketici Hukuku, 2. B.,

Bursa 2004, s. 330 vd.; ZEVKLİLER, Aydın/AYDOĞDU, Murat, Tüketicinin

Korunması Hukuku, 3. B., Ankara 2004, s. 281 vd.

3 Bu konuda geniş bilgi için bkz. GÜRSOY, Kemal Tahir, Hususi Hukukda Clausula

Rebus Sic Stantibus (Emprevizyon Nazariyesi), Ankara 1950, s. 7 vd.

4 BAYSAL, Başak, Sözleşmenin Uyarlanması, İstanbul 2009, s. 5.

5 R.G. T. 16.06.2009, N. 27260.

Dövize Endeksli Tüketici Kredilerinde… AUHFD, 59 (1) 2010: 131-172

134

(b) fıkrası değiştirilmiş, (d) fıkrasından sonra gelmek üzere de (e) ve (f)

fıkraları eklenmiştir6. Söz konusu kararın değişik e ve f fıkralarına göre;

“e) Bankalar, Türkiye'de yerleşik kişilere ticari veya mesleki amaçla

dövize endeksli kredi kullandırabilirler.

f) Türkiye'de yerleşik gerçek kişilerce, bu maddenin (b) ve (e)

fıkraları ve Bakanlıkça belirlenecek haller dışında, yurt içinden ve yurt

dışından döviz veya dövize endeksli kredi kullanılamaz”.

Bakanlar Kurulu’nun yukarıda bahsedilen kararı gereğince, her ne

kadar dövize endeksli tüketici kredisinin alınması artık mümkün değil ise

de, önceden alınmış olan uzun vadeli çok sayıda bu tür krediler

bulunmaktadır. Hal böyle olunca, söz konusu kredilere ilişkin olan

uyarlama sorunu halen devam etmektedir. Bu sebeple çalışmamızda,

dövize endeksli kredilerin uyarlanmasına ilişkin doktrindeki görüşler ve

6 “b) Türkiye'de yerleşik kişiler aşağıda belirtilen şekillerde döviz kredisi açabilirler.

i) İthalat ve ihracat rejimlerine göre açılacak emtia kredileri,

Bankaların;

ii) İhracatın, ihracat sayılan satış ve teslimler ile döviz kazandırıcı faaliyetlerin

finansmanı için Türkiye'de yerleşik kişilere açacakları döviz kredileri,

iii) Yatırım teşvik belgesi kapsamında dış kredi almaları öngörülen Türkiye'de yerleşik

kişilere açacakları döviz kredileri ile yatırım mallarının finansmanı için açacakları

döviz kredileri,

iv) Yurt dışında iş yapan Türk müteşebbislerine, uluslararası yurtiçi ihalelerle ilgili

işleri veya Savunma Sanayii Müsteşarlığınca onaylanan savunma sanayii projelerini

üstlenen Türkiye'de yerleşik kişilere açacakları döviz kredileri,

v) Türkiye'de yerleşik kişilere kullandıracakları ortalama vadesi bir yıldan uzun olan, 5

milyon ABD Doları ve üzerindeki döviz kredileri,

vi) Teminat olarak alacakları Türkiye'deki şubelerinde bulundurulan döviz ve/veya

Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatına (OECD) üye ülkelerin merkezi yönetimleri

ile merkez bankalarınca ya da bunların kefaletiyle ihraç edilen yabancı para menkul

kıymet tutarını geçmemek üzere Türkiye'de yerleşik kişilere ticari ve mesleki amaçlı

kullandıracakları döviz kredileri,

vii) Bakanlıkça belirlenecek esaslar dahilinde Türkiye'de yerleşik kişilere açacakları

döviz kredileri."

"e) Bankalar, Türkiye'de yerleşik kişilere ticari veya mesleki amaçla dövize endeksli

kredi kullandırabilirler.

f) Türkiye'de yerleşik gerçek kişilerce, bu maddenin (b) ve (e) fıkraları ve Bakanlıkça

belirlenecek haller dışında, yurt içinden ve yurt dışından döviz veya dövize endeksli

kredi kullanılamaz”.

AUHFD, 59 (1) 2010: 131-172 Yılmaz

135

Yargıtay’ın uygulaması değerlendirilmekte; bu konudaki görüşümüz

ortaya konulmaktadır.

II. SÖZLEŞMENİN DEĞİŞEN ŞARTLARA UYARLANMASI

A. GENEL OLARAK

Her sözleşme, şartlar ne olursa olsun ifa edilmek amacıyla

kurulmaktadır. Yani sözleşme kurulduktan sonra meydana gelen hal ve

şartlar, tarafların ifasını etkilememelidir7. Ancak bu zorunluluk sınırsız

değildir. Gerçekten de BK. m. 117’ye göre, borçluya isnat olunamayan

haller sebebiyle ifanın mümkün olmaması durumunda borç sona

ermektedir8. Ancak bazı durumlarda borçlar tamamen imkânsız

olmamakla birlikte, çok ağırlaşmış ve masraflı bir hal almış olabilir. Bu

durumda bir imkânsızlık söz konusu değildir. Çünkü ifa hâlâ

mümkündür9. Fakat sözleşmenin bu haliyle ifası, artık borçluyu

ekonomik olarak çökertecek şekildedir veya karşı edim ile arasında

7 Sözleşmeye bağlılık (ahde vefa) ilkesine göre, şarlar borç için ne kadar ağırlaşırsa

ağırlaşsın, borçlu borcunu ödemek zorundadır. Ancak, toplumdaki gerçekler bu ilkenin

sınırsız uygulanması durumunda hakkaniyetle bağdaşmayan, dürüstlük kuralına aykırı

düşebilecek sonuçlar doğurabileceğini göstermiştir. Bkz. SİRMEN, Lale, Borçlar

Hukuku Genel Hükümler (Ders Notları), Ankara 1996, s. 123b.

8 Sonraki imkânsızlığın BK. m. 117 kapsamında borcu sona erdirebilmesi için objektif ve

sürekli nitelikte olması gerekir. Bu konuda geniş bilgi için bkz. DURAL, Mustafa,

Borçlunun Sorumlu Olmadığı Sonraki imkânsızlık, İstanbul 1976, s. 121 vd.; EREN,

Fikret, Borçlar Hukuku Genel Hükümler, 11. B., İstanbul 2009, s. 997 vd.;

OĞUZMAN, Kemal/ÖZ, Turgut, Borçlar Hukuku Genel Hükümler, 5. B., İstanbul

2006, s. 310 vd.; SEROZAN, Rona, İfa, İfa Engelleri, Haksız Zenginleşme, 3. B.,

İstanbul 2002 (KOCAYUSUFPAŞAOĞLU, Necip/HATEMİ, Hüseyin/ARPACI,

Abdülkadir, Borçlar Hukuku Genel Bölüm, C. III), (SEROZAN, İfa Engelleri), s. 155

vd.; TEKİNAY/AKMAN/BURCUOĞLU/ALTOP, Tekinay Borçlar Hukuku Genel

Hükümler, 7. B., İstanbul 1993, s. 904; ALTAŞ, Hüseyin, Eserin Teslimden Önce Telef

Olması, Ankara 2003, s. 186; ALTUNKAYA, Mehmet, Edimin Başlangıçtaki

İmkânsızlığı, Ankara 2005, s. 105 vd; REİSOĞLU, Safa, Borçlar Hukuku Genel

Hükümler, 21. B., İstanbul 2010, s. 395 vd. İfa imkânsızlığının borcu etkisi üzerinde

durulurken, kusurlu imkânsızlık-kusursuz imkânsızlık ayrımı yapılıyor ise de, burada

önemli olan borçlunun kusurunun bulunup bulunmaması değil, onun imkânsızlıktan

sorumlu olup olmamasıdır. Geniş bilgi için bkz. DURAL, s. 109 vd.

9 İfa hâlâ mümkün olduğu için, ifa imkânsızlığı kavramı yerine işlem temelinin çökmesi

kavramı geçmektedir. Bkz. SEROZAN, İfa Engelleri, s. 157.

Dövize Endeksli Tüketici Kredilerinde… AUHFD, 59 (1) 2010: 131-172

136

büyük orantısızlık vardır10. İşte sözleşmedeki bu büyük değişlikler, bir

taraf için katlanılmaz hal aldı ise, sözleşmenin feshi veya uyarlanması söz

konusu olur.

Türk hukukunda sözleşmelerin değişen şartlara uyarlanması çok

uzun süreden beri gerek doktrinde gerekse uygulamada kabul

edilmektedir11. Yargıtay’ın sözleşmelerin uyarlanmasına ilişkin sorunla

ilk karşılaşması 1939 yılında II. Dünya Savaşının etkisiyle olmuştur.

Yargıtay’ın konuya ilişkin ilk içtihadı ise 1942 yılındadır12. Ancak

ülkemizde son yıllarda yaşanan büyük ekonomik krizler ve bu krizlerin

dövize endeksli para borçları üzerindeki olumsuz etkileri uyarlama

taleplerini de artırmıştır.

Demokratik hukuk sistemlerinde olduğu gibi, Türk hukukunda da

sözleşmelerin ayakta tutulması kural olup, feshedilmesi istisnadır. Ancak,

uyarlama yoluyla dahi edimler arasındaki dengesizlik giderilemiyorsa ve

sözleşmenin ayakta tutulması mümkün gözükmüyorsa, son çare olarak

sözleşmenin feshi yoluna gidilmektedir.

10 ARAT, Ayşe, Sözleşmenin Değişen Şartlara Uyarlanması, Ankara 2006, s. 29.

11 Ancak, sözleşmenin değişen şartlara uyarlanmasının hukuki temeli ve hangi teoriye

dayandırıldığı konusunda doktrinde ve uygulamada bir belirginlik yoktur. Bir çok yazar

uyarlamanın hukuki temelini dürüstlük kuralına dayandırmaktadır. Türk hukukunda

emprevizyon teorisi, işlem temelinin çökmesi teorisi ve clausula teorisinin ismi sıklıkla

kullanılmaktadır. Fakat, Türk hukukunda sözleşmelerin değişen şartlara uyarlanması

konusunda en tutarlı ve doyurucu çözümleri “işlem temelinin çözmesi” teorisinin

verdiği kabul edilmektedir. Türk hukukunda son zamanlarda doktrinde ağırlık kazanan

işlem temelinin çizmesi yargı kararlarında sıklıkla anılması, basit bir terim seçiminden

ziyade, işlem temelinin çözmesi kuramının, Türk hukukunda İsviçre hukukundan farklı

bir yol izlediğini ve Alman hukukundaki gelişmelere paralel olduğunu göstermektedir.

Bu konuda geniş bilgi için bkz. BAYSAL, s. 89 vd.

12 Yargıtay TD. 02.06.1942 tarih ve 941/3732/1522 sayılı kararını Ankara Ticaret

Mahkemesi’nin 30.04.1941 tarih ve 941/323 sayılı kararı üzerine vermiştir. Yargıtay

tarafından tasdik edilmiş olan bu kararın gerekçesinde “Her akit, in’ikat ettiği tarihte

mevcut ahval ve şeraitin aynen devamı halinde akitleri ilzam eder. Akit tarihinden

sonra tahüddüs edecek fevkâlade ahval dolayısıyla taraflardan biri için akdin ifası

âkitte derpiş edilen ivazlar arasında büyük ve aşikâr ve fahiş nisbetsizlik husule

getirdiği takdirde, mukavelenin tadili icap eder” denilmektedir. Bkz. GÜRSOY, s. 75.

AUHFD, 59 (1) 2010: 131-172 Yılmaz

137

B. UYARLAMANIN ŞARTLARI

Sözleşmenin değişen şartlara uyarlanmasından söz edebilmek için

belirli şartların gerçekleşmesi gerekmektedir. Çünkü ifa sürecinde

karşılaşılan her aksilik ve olumsuzluk sözleşmenin uyarlanmasını

gerektirmemektedir. Sözleşmenin değişen şartlara uyarlanabilmesi için

her somut olay değerlendirmeye tabi tutulmalı, bu değerlendirmede

tarafların ve uyarlanması istenen sözleşmenin özellikleri göz önünde

bulundurulmalıdır13.

Sözleşmenin değişen şartlara uyarlanabilmesi için aranan şartları

şöylece sıralamak mümkündür: Sözleşmenin kurulmasından sonra

meydana gelen ve öngörülemeyen değişiklikler, edimler arası dengenin

aşırı derecede bozulması, edimin henüz ifa edilmemiş olması, uygun

illiyet bağının bulunması, uyarlamayı engelleyin bir hükmün kanunda

veya sözleşmede bulunmaması ve uyarlama talebinde bulunanın

kusurunun olmamasıdır. Sözleşmenin değişen hal ve şartlara

uyarlanabilmesi için bu şartların hepsinin birlikte bulunması

gerekmektedir14. Başka bir deyişle, söz konusu şartlar kümülatif

şartlardır.

Bahsedilen şartlar, hem genel olarak hem de dövize endeksli krediler

açısından aşağıda tek tek ele alınmakta olup, inceleme sırasında

doktrindeki görüşlerle birlikte Yargıtay kararlarına da yer verilmektedir.

1) Sözleşmenin Kurulmasından Sonra Meydana Gelen ve

Öngörülmeyen Değişiklikler

a) Genel Olarak

Öncelikle sözleşmenin değişen şartlara uyarlanmasından söz

edebilmek için, akdin kurulmasından sonra şartlarda bir değişikliğin

meydana gelmiş olması gerekir. Bu değişiklik, esaslı bir değişiklik

olmalıdır. Ancak bu değişiklikler mücbir sebeple sınırlı değildir. Mücbir

sebep, uyarlamaya sebep olabilir; ancak bu nitelikte olmayan olayların da

13 BAYSAL, s. 143.

14 KAPLAN, s. 136.

Dövize Endeksli Tüketici Kredilerinde… AUHFD, 59 (1) 2010: 131-172

138

uyarlamaya sebep olması mümkündür. Hal böyle olunca, uyarlamaya

sebep olabilecek değişikliklerin mücbir sebep kavramından daha geniş

olduğu ortaya çıkmaktadır15.

Sözleşmenin kurulmasından sonra meydana gelen değişikliklerden

hangilerinin sözleşmenin uyarlanmasında göz önünde tutulacağı

hususunda doktrinde iki görüş bulunmaktır. Birinci görüşe16 göre,

şartlardaki deşikliklerin olağanüstü nitelikte olması gerekir. Bu nitelikteki

değişiklikler ise sadece sosyal felâket olarak kabul edilen durumlarda söz

konusu olmaktadır. Hukukumuzda hakim olan görüş budur. Diğer bir

görüşe17 göre ise, sözleşmenin kurulmasından sonra meydana gelen

değişikliğin mutlaka olağanüstü nitelikte olmasına gerek yoktur.

Beklenmedik olgunun, eğer baştan mevcut olsaydı esaslı temel hatası

sebebiyle sözleşmeyi BK. m. 24/b.4 uyarınca iptale elverişli sayılabilecek

bir ağırlık taşıması yeterlidir.

Kanımızca, diğer şartların varlığı halinde, sonradan meydana gelen

değişikliklerin olağanüstü nitelikte olması gerekli değildir18. Çünkü,

sözleşmede önemli olan sözleşmenin taraflarının durumudur. Halkın

tamamını veya çoğunluğunu etkilemeyen, sosyal felâketin karakteristik

özelliğini taşımayan öyle bazı olaylar vardır ki, bu olaylar sebebiyle

edimin ifası aşırı derecede güçleşmiş olabilir. Nitekim bugün yazarların

15 AKYAZAN, Sıtkı, Taahhüt Sözleşmelerinde Görülen Götürü Bedel, Sabit Fiyat,

Mücbir Sebepler, Önceden Tahmin Edilmeyen Haller ve Bunlardan Peşinen Feragat

Hükümleri Üzerine Bir İnceleme, Batider 1973, C. VIII, S. 2, s. 301, 302;

GÖZÜBÜYÜK, Abdullah Pulat, Olağanüstü Sebepler veya Beklenmedik Haller, AD.

1953, S. 2, s. 905.

16 EREN, s. 441; TEKİNAY/AKMAN/BURCUOĞLU/ALTOP, s. 368; FEYZİOĞLU,

Turhan, İdare Hukukunda Emprevizyon Nazariyesi, Ankara 1947, s. 37; KAPLAN, s.

147; OĞUZMAN/ÖZ, s. 449 vd.; KILIÇOĞLU, Ahmet, Borçlar Hukuku Genel

Hükümler, 10. B., Ankara 2008, s. 184; BISCHOFF, Jacques, Vertragrisiko und

clausula rebus sic stantibus, Zürich 1983, s. 184; BURCUOĞLU, Haluk, Hukukta

Uyarlama Özellikle Taşınmaz Kiralarında ve (Dövize Endeksli) Kredi Sözleşmelerinde

Uyarlama, MHAD., Y. 1996, S. 20, s. 62.

17 KOCAYUSUFPAŞAOĞLU, Necip, İşlem Temelinin Çökmüş Sayılabilmesi için

Sosyal Felaket Olarak Nitelenebilecek Olağanüstü Bir Olayın Gerçekleşmesi Şart

Mıdır?, Prof. Dr. Kemal Oğuzman Anısına Armağan, İstanbul 2000, s. 512;

SEROZAN, İfa Engelleri, s. 225.

18 Benzer görüş için bkz. ARAT, s. 96.

AUHFD, 59 (1) 2010: 131-172 Yılmaz

139

çoğunluğu, olağanüstü nitelik taşımayan ancak tarafları ağır bir şekilde

etkileyen değişikliklerin de sözleşmenin uyarlanmasına imkân tanıyacağı

görüşünü savundukları görülmektedir19. Zira, işlemden önce gerçekleşen

olaylarda “sosyal felaket” niteliğini aramayan ve sadece bunların “iş

hayatındaki görüşler ve dürüstlük kuralı” açısından işlem temelini

oluşturacak bir ağırlık ve önem taşıması ile yetinen bir hukuk sisteminin,

işlemden sonra gerçekleşen olaylarda, sırf zaman faktöründen dolayı

bunun dışında bir kıstas araması beklenemez20. Alman Hukukunda bu

durumu düzenleyen BGB. § 313’de olduğu gibi Türk Borçlar Kanunu

Tasarısı’nın ilk halindeki 143. maddesinde de uyarlamanın söz konusu

olabilmesi için olağanüstü nitelikteki olayların bulunması

aranmamaktaydı. Ancak şu andaki Türk Borçlar Kanunu Tasarısı’nın son

metninde yer alan 137. maddesine göre, uyarlamanın söz konusu

olabilmesi için “olağanüstü bir durum”un varlığı aranmaktadır21.

Olağanüstü nitelikteki olaylara, savaş, ekonomik kriz ve bunun yan

sonuçlarını teşkil eden, aşırı derecede ani işsizlik, para değerinin birden

büyük oranda düşmesi22, genel açlık, borsa fiyatlarının altüst olması,

19 Bkz. KOCAYUSUFPAŞAOĞLU, İşlem Temeli, s. 505, dpn. 6’daki yazarlar.

20 KOCAYUSUFPAŞAOĞLU, İşlem Temeli, s. 512.

21 BKT. m. 143’e göre, “Sözleşmenin yapıldığı sırada taraflarca öngörülmeyen ve

öngörülmesi de beklenmeyen bir durum, borçludan kaynaklanmayan bir sebeple

ortaya çıkar ve sözleşmenin yapıldığı sırada mevcut olguları kendisinden ifanın

istenmesini hakkaniyete aykırı düşecek derecede borçlu aleyhine değiştirir ve borçlu da

borcunu henüz ifa etmemiş veya ifanın aşırı ölçüde güçleşmesinden doğan haklarını

saklı tutarak ifa etmiş olursa, borçlu, sözleşmenin yeni koşullara uyarlanmasını isteme,

bu mümkün olmadığı takdirde sözleşmeden dönme hakkına sahiptir. Sürekli edimli

sözleşmelerde dönme hakkının yerini kural olarak fesih hakkı alır”. Tasarının yeni

şeklindeki 137. maddesine göre ise, “Sözleşmenin yapıldığı sırada taraflarca

öngörülmeyen ve öngörülmesi de beklenmeyen olağanüstü bir durum, borçludan

kaynaklanmayan bir sebeple ortaya çıkar ve sözleşmenin yapıldığı sırada mevcut

olguları kendisinden ifanın istenmesini hakkaniyete aykırı düşecek derecede borçlu

aleyhine değiştirir ve borçlu da borcunu henüz ifa etmemiş veya ifanın aşırı ölçüde

güçleşmesinden doğan haklarını saklı tutarak ifa etmiş olursa, borçlu, sözleşmenin yeni

koşullara uyarlanmasını isteme, bu mümkün olmadığı takdirde sözleşmeden dönme

hakkına sahiptir. Sürekli edimli sözleşmelerde dönme hakkının yerini kural olarak fesih

hakkı alır”.

22 Para değerindeki fiilî düşme, özellikle uzun süreli akitlerde önem kazanmaktadır. Bu

durum genel olarak borçlu lehine, alacaklı aleyhine sonuçlar doğurmaktadır. Diğer bir

Dövize Endeksli Tüketici Kredilerinde… AUHFD, 59 (1) 2010: 131-172

140

yüksek oranda yeni vergilerin konulması, ithalat veya ihracat yasağı, tabii

afetler örnek olarak verilebilir23.

Sözleşmenin kurulmasından sonra şartların değişmesi yeterli

olmayıp, Türk hukukunda ve uyarlamanın kabul edildiği diğer

hukuklarda da, bu değişikliklerin öngörülemez nitelikte olması gerekir24.

Yani kişi, olayın gerçekleşeceğini önceden öngörmüş veya önceden

öngörmesi gerekiyor idiyse uyarlama söz konusu olmaz25. Bazı

durumlarda, olayın kendisi önceden öngörülebilir nitelikte olmasına

rağmen, sonuçlarının boyutu öngörülemez nitelikte olabilir. Örneğin,

sözleşmenin kuruluşu aşamasında ekonomik kriz önceden öngörülebilir

ise de, doğuracağı sonuçların ciddiyeti önceden öngörülemeyebilir.

Doktrinde bu gibi durumlarda da önceden öngörülmezlik şartının

gerçekleştiği kabul edilmektedir26.

Sözleşme kurulurken tarafların her ihtimali hesaba katmaları

beklenemez. Ancak öyle bazı olaylar gerçekleşir ki, taraflar hesabı

katmadıkları, öngörmedikleri halde, sonuçlarına katlanırlar ve uyarlama

talep edemezler. Bu gibi durumlarda, tarafların söz konusu durumları

önceden görmelerinin, hesaba katmalarının beklendiği, önceden

ifadeyle, paranın iç değerinin düşmesi rizikosunu alacaklı taşımaktadır. Ancak paranın

iç değeri fiilen o kadar çok düşebilir ki, bu gibi olağanüstü durumlarda rizikonun

alacaklı tarafından taşınması, adalet, doğruluk, iyiniyet kurallarına açıkça aykırılık

teşkil eder. Bu durumda, pacta sund servanda ilkesi adalet, hakkaniyet ve iyiniyet

kurallarına aykırı düşmektedir. Para değerindeki fiilî düşmenin olağanüstü bir hal

alması clausula rebus sic stantibus esasının veya yeni görüşlerin benimsenmesini

gerektirmiştir. Bkz. KARAYALÇIN, Yaşar, “Para Değerindeki Değişmeler – Yabancı

Sermaye ve Anonim Şirketlerde Aynî Pay”, Prof. Dr. Mahmut Koloğlu’ya 70 inci Yaş

Armağanı, Ankara 1975, s. 495.

23 KAPLAN, s. 147; BISCHOFF, s. 184 vd.; ARAT, s. 96 vd; OĞUZMAN/ÖZ, s. 451;

EREN, s. 437.

24 BAYSAL, s. 169.

25 EREN, s. 441; OĞUZMAN/ÖZ, s. 451; FEYZİOĞLU, s. 39 vd.;

TEKİNAY/AKMAN/BURCUOĞLU/ ALTOP, s. 368; KILIÇOĞLU, s. 182;

GÜRSOY, s. 108; BAYSAL, s. 171; BURCUOĞLU, Uyarlama, s. 62; AKYOL, Şener,

Dürüstlük Kuralı ve Hakkın Kötüye Kullanılması Yasağı, İstanbul 2006, s. 90.

26 ERMAN, Hasan, İstisna Sözleşmesinde Beklenilmeyen Haller, İstanbul 1979, s. 80, 81;

TANDOĞAN, Halûk, Borçlar Hukuku Özel Borç İlişkileri, C. II, 3. B., Ankara 1987, s.

241, 242; ARAT, s. 105.

AUHFD, 59 (1) 2010: 131-172 Yılmaz

141

öngörülebilir nitelikte olduğu söylenir. Yani sözleşme tarafları

öngörmeleri gereken bir durumu hesaplayamamışlarsa, bu kendi

kusurlarından kaynaklanır ve katlanmaları gerekir27. Çünkü “hiç kimse

kendi kusuruna dayanarak hak talep edemez (Nemo anditur propriam

turpitudinem allegans”) ve “hak arayan kimsenin ellerinin pak olması

gerektiği (He who comes into equity must come with clean hand)”

hükmü, Roma hukukundan günümüze kadar geçerli olan bir ilkedir28.

Taraflar, sözleşmenin kuruluşu esnasında ortaya çıkan gelişmeyi

düşünmemiş olmakla birlikte, önceden görülebilir, görülmesi gereken bir

gelişme ise, bu taraflara isnat edilebilir bir durum olduğu için uyarlama

söz konusu olmaz29. Çünkü kişi, olayı öngörmüşse riski de üstlenmiş

demektir. Yani, sonradan ortaya çıkan gelişme taraflarca sözleşmenin

kuruluşu esnasında dikkate alınmışsa, önceden görülmüşse, artık

tarafların sözleşmenin kuruluşu aşamasında bu riski üstlendikleri

sonucuna varılır30.

Dürüstlük kuralı, tarafların değişen hal ve şartları öngörebilirlik

sınırını çizen temel bir ilkedir31. Buna göre normal şartlarda, dürüst ve

makul bir insanın öngöreceği veya öngörmesi gereken değişikliğin

beklenmedik olduğu söylenemez32.

Tarafların sözleşmenin kurulmasından sonra meydana gelen

değişiklikleri öngördükleri bazı durumlarda da uyarlama mümkündür.

Gerçekten de, taraflar değişikliği öngörmekle birlikte, etkilerinin bu

derece olacağını tahmin edememişlerse, uyarlama söz konusu olabilir33.

27 ARAT, s. 106.

28 EDİS, Seyfullah, Medeni Hukuka Giriş ve Başlangıç Hükümleri, 4. Basından Tıpkı

Basım, Ankara 1993, s. 346.

29 BAYSAL, s. 172.

30 BAYSAL, s. 172.

31 ARAT, s. 107; KAPLAN, s. 153.

32 ARAT, s. 107; KAPLAN, s. 153; BISCHOFF, s. 206. Dürüstlük kuralı, sözleşmenin

taraflarından edimin ifası ile ilgili şartları olağan özenle incelemesini bekler. Taraflar,

bu ödevini ihmal ederse, bunun sonuçlarına katlanırlar ve işlem temelinin çökmüş veya

sarsılmış olduğunu ileri süremezler. Bkz. AKYOL, s. 91.

33 ARAT, s. 108; GÜRSOY, s. 110; ERMAN, s. 79; BISCHOFF, s. 205; KAPLAN, s.

154; FEYZİOĞLU, s. 38; SİRMEN, s. 123b. Nitekim Yargıtay Hukuk Genel Kurulu,

Dövize Endeksli Tüketici Kredilerinde… AUHFD, 59 (1) 2010: 131-172

142

Aynı şekilde, taraflarca öngörülen fakat dikkate alınmayan hallerde de

uyarlamaya imkân verilebilir34. Nitekim bu durum, istisna sözleşmesi için

BK. m. 365/II’de açıkça düzenlenmiştir. Söz konusu hükme göre,

önceden tahmin olunup da dikkate alınmayan haller işin yapılmasına

mani olur veya işin yapılmasını son derece güçleştirirse hâkim

sözleşmeyi fesheder. Taraflar, bir olayın meydana gelmeyeceğini

varsayarak hesaplarını ona göre yapmalarına rağmen olayın sonradan

ortaya çıkması durumu da yine öngörülmezlik teşkil eder35.

b) Öngörülmeyen Değişiklikler Şartının Dövize Endeksli

Krediler Açısından Değerlendirilmesi

Dövize endeksli kredinin alınmasından sonra da bir takım

değişiklikler meydana gelebilir. Acaba bu değişikliklerden hangileri

dövize endeksli kredi alan tarafa sözleşmesinin uyarlanması imkânını

verir?

Bir ülkede meydana gelen ekonomik krizler hem ülke ekonomisini

hem de sözleşme ilişkilerini alt üst edebilir. Dövize endeksli kredi

sözleşmesinin akdedilmesinden sonra meydana gelen yüksek enflâsyon

ve devalüasyon sonucu döviz kuru aşırı derecede yükselmiş olabilir.

Daha önce de ifade edildiği gibi örneğin, ülkemizde 1994, 2001

yıllarından meydana gelen ekonomik kriz ile 2008 yılı sonlarında

A.B.D.’de başlayıp tüm Dünya’yı etkisi altına alan malî ve ekonomik

krizde durum böyledir. Söz konusu olayların sözleşmenin uyarlanmasına

sebep olup olmayacağı tartışmalıdır.

15.10.2003 tarihli kararında bu duruma ilişkin olarak “Yine değişen hal ve şartlar

nedeni ile tarafların yüklendikleri edimler arasındaki denge aşırı ölçüde ve açık

biçimde bozulmuş olması şarttır. Uyarlama isteyen davacı fevkalade hal ve şartların

çıkmasına kendi kusuru ile sebebiyet vermemelidir. Değişen hal ve şartlar taraflar

bakımından önceden öngörülebilir, beklenebilir, olağan ve hesaba katılabilen nitelikte

olmamalı veya olaylar, öngörülebilir olmakla beraber bunların sözleşmeye etkileri

kapsam ve biçim bakımından bu derece tahmin edilmemelidir.” şeklinde karar

vermiştir. Y. HGK., E. 2003/13-599, K. 2003/599, T. 15.10.2003.

34 ARAL, Fahrettin, Borçlar Hukuku Özel Borç İlişkileri, 7. B., Ankara 2007, s. 371;

YAVUZ, Cevdet, Türk Borçlar Hukuku Özel Hükümler, 7. B., İstanbul 2007, s. 537;

35 ERMAN, s. 79; GÜRSOY, s. 110.

AUHFD, 59 (1) 2010: 131-172 Yılmaz

143

Genellikle Yargıtay36, ülkemizdeki ekonomik krizlerin öngörülebilir

olduğu gerekçesiyle dövize endeksli kredi sözleşmelerinin uyarlanmasına

sıcak bakmamaktadır37. Nitekim Yargıtay 13. Hukuk Dairesi 09.06.2005

tarihinde38 “Ülkemizde yıllardır süren enflâsyon eşya fiyatlarında

beklenilenin üzerindeki artışlar Türk Parasının yabancı paralara karşı

sürekli değer kaybetmesi toplumun yaşamını ağırlaştırmakta ve

huzursuzluk kaynağı olmaktadır, işte bu açık olgu karşısında kredi veren

bankaların enflâsyonun rizikolarından korunmak amacıyla dövize

endeksli kredi sözleşmeleri düzenledikleri bir gerçektir. Devalüasyon ve

ekonomik krizlerin bir anda oluşmadığı, belli ekonomik dar boğazlardan

sonra meydana geldiği de bilinen bir gerçektir. Yabancı para karşısında

sürekli değer kaybeden Türk Parası yerine döviz ile sözleşme yapan ve

borç altına girenlerin ülkedeki geçmişte yaşanan yüksek enflâsyon ve

ekonomik krizler karşısında dövizle borçlanmada bu tür artışların

yaşanabileceğini öngörmesi, dövizin seyri karşısında davalının bunu

tahmin etmesi gerekir. Kaldı ki davanın dayandırıldığı olaylardan sonra

dövizin seyri karşısında da işlem temelinin de çökmesinden bahsedilmesi

mümkün değildir” şeklinde karar vermiştir. Bu kararla Yüksek Mahkeme,

ekonomik krizin ülkemiz açısından öngörülebilir olduğunu, bu sebeple

dövize endeksli kredi sözleşmesinin uyarlanmasının mümkün olmadığına

karar vermiştir.

Yargıtay’ın az önce bahsedilen tespiti ilke olarak doğru olmakla

birlikte; ekonomik krizin etkileri açısından bir ayrım yapmaması

açısından eleştiriye açıktır. Gerçekten de, ekonomik kriz öngörülebilir

36 Y. 13. HD., E. 2005/1874, K. 2005/9749, T. 9.6.2005. Bu konuda benzer kararlar için

bkz. Y. 19. HD., E. 2004/7053, K. 2005/328, T. 27.1.2005; Y. 19. HD., E. 2003/5020,

K. 2004/3287, T. 25.3.2004; Y. 11. HD., E. 2004/12208, K. 2005/9454, T. 10.10.2005;;

Y. 11. HD., E. 2001/10794, K. 2002/2870, T. 1.4.2002. (Çalışmamızdaki tüm Yargıtay

kararları aksi belirtilmediği sürecehttp://www.kazanci.com.tr web sitesinden

alınmıştır).

37 Bu görüş, para değerinin zamanla ve kendiliğinden düşmesi, normal ve önceden

kestirilebilir sınırlar içinde kaldığı sürece doğru ise de, olağanüstü değer düşmeleri

karşısında doyurucu olmaktan uzaktır. Bkz. Akman, Sermet, “Yüksek Oranlı Enflâsyon

ve Ani Ekonomik Krizin Para ve Döviz Borçlarına Etkisi, Ek (Munzam) Zararın

Tazmini”, İBD., Y. 1994, C. 68, S. 4-5-6, s. 183.

38 Y. 13. HD., E. 2005/1874, K. 2005/9749, T. 9.6.2005.

Dövize Endeksli Tüketici Kredilerinde… AUHFD, 59 (1) 2010: 131-172

144

olmakla birlikte, sonuçlarının bu kadar ağır olacağı tahmin

edilemeyebilir. Aynı şekilde hükümet tarafından alınan bir devalüasyon

kararı neticesinde döviz, Türk Lirası karşısında aşırı değerlenebilir.

Tarafların, hükümet tarafından bir devalüasyon kararının alınıp

alınmayacağını önceden tahmin etmeleri ve buna göre önlem almalarını

beklemek mümkün değildir39.

Yukarıda belirtildiği üzere, taraflar sonradan meydana gelen

değişikliği tahmin etmekle birlikte, sonuçlarının bu derece tahmin

edilemediği veya öngörülmekle birlikte dikkate alınmayan hallerde de

uyarlamaya imkân verilebilir. Hal böyle olunca, her somut olayda,

tarafların o işteki uzmanlığı ve konumları da dikkate alınarak40, sonradan

meydana gelen değişikliğin etkilerinin bu derece olup olmayacağının

tahmin edilip edilemeyeceği göz önünde bulundurulmalıdır. Yoksa,

ülkede geçmişte yüksek enflâsyon oldu veya ekonomik kriz yaşandı diye

baştan uyarlamaya karşı çıkmak hiçbir zaman adil sonuçlar doğurmaz.

Diğer taraftan, konut kredileri genellikle uzun vadeli kredilerdir.

Tüketiciler bir an önce ev sahibi olabilmek ve kiradan kurtulabilmek için,

kira parasına yakın taksit seçeneğini seçmek suretiyle ödemelerini uzun

zamana yaymaktadırlar. Bu durumda, uyarlamaya ilişkin olan “önceden

öngörülebilir, beklenebilir olmama” şartının dövize endeksli krediler

açısından gerçekleşip gerçekleşmediğini tespite ederken, kredi

sözleşmesinin süresini de göz önünde bulundurmak gerekir. Özellikle,

uzun süreli sözleşmelerde ileride ne olacağının bu günden kestirilmesi

güçtür41.

39 KILIÇOĞLU, s. 186. Devalüasyon kararının öngörülememesi, Türk Ticaret Kanununun

20/f.2 de yer alan “basiretli bir iş adamı gibi hareket etme” ilkesine aykırılık teşkil

ettiğin de söylenemez. Zira basiret ancak, normal piyasa şartlarının devam ettiği sürece

söz konusu olur. Son derece gizlilik içerisinde, ne zaman ve ne miktarda ve ne şekilde

alınacağı bilinmeyen bir develüasyon kararını “basiretli bir iş adamı” ilkesi ile telif

etmeye asla imkân yoktur. Bkz. DOĞANAY, İsmail, Sözleşme Yapıldıktan Sonra

Devalüasyon Sebebiyle Para Değerinde Meydana Gelen Büyük Değişiklikler, Akdin

Yerine Getirilmesine Mani Olur Mu?, YD., Y. 1975, C. 1, S. 4, s. 45.

40 KILIÇOĞLU, s. 184.

41 GÜRSOY, s. 114.

AUHFD, 59 (1) 2010: 131-172 Yılmaz

145

Burada üzerinde durulması gereken bir husus da, dövize endeksli

kredilerin spekülatif sözleşmelerden sayılıp sayılmayacağıdır. Spekülatif

sözleşmelerde, ileride ediminin aşırı ağırlaştığını ileri sürerek uyarlama

talebinde bulunacak olan kişi, daha çok kâr elde etmek için değişikliği

göz önüne almış, hesaba katmıştır. Bu değişiklik kişinin lehine

olabileceği gibi aleyhine de olabilir. Değişiklik lehine olduğu takdirde

kredi veren, aleyhine olduğunda ise kendisi uyarlama talebinde

bulunamaz42.

Tüketicilerin dövize endeksli kredilere başvurmasının sebebi,

faizinin ve dolayısıyla ödeyeceği taksit tutarının düşük olmasıdır. Yani

tüketici, sunulan birçok kredi seçeneklerinden kendi lehine olanını tercih

etmiştir. Bu durum karşında tüketicinin daha çok kâr elde etmek için

dövize endeksli krediyi seçtiğini söylemek mümkün değildir. Sadece

daha ödenebilir olduğu için söz konusu krediyi seçmiştir. Örneğin, 120 ay

taksitli 100.000,00 TL konut kredisi alan tüketici aylık 1.825,09 TL

ödeme yaparken, aynı paraya denk döviz kredisi alan tüketici aylık

1.455,80 TL ödeme yapmaktadır43. Bankaya giden tüketici, dövize

endeksli kredi kendisi için daha cazip olduğu için bu kredi türünü

seçmiştir.

Son olarak belirtelim ki, burada kredi sözleşmesinin yapıldığı anın

da dikkate alınması gerekir44. Zaten ekonomik krizin patlak verdiği veya

vereceği ve her an devalüasyon kararının alınabileceği bir zamanın

arifesinde kredi alan tüketicinin uyarlama talebinde bulunması mümkün

değildir. Ancak, hükümet tarafından resmî olarak, devalüasyonun

yapılmayacağı açıklanmışsa bu açıklamaya güvenerek kredi alan kişinin

uyarlamaya başvurmayacağının kabulü haksızlık teşkil eder. Zira

“devletin resmî sözcüsüne itimat eylemek –medenî de olsa- bir suç

sayılmaz”45. Aksine tutum, Devlete güvenen tüketicinin

cezalandırılmasından başka bir şey değildir.

42 AKYOL, s. 91; KAPLAN, s.152.

43 Bu örnek, Türkiye İş Bankası’nın 30.04.2008 tarihli faiz oranlarına ve döviz kuruna

göre, Bankanın hesaplama aracıyla hesaplanmıştır.

44 GÜRSOY, s. 115.

45 GÜRSOY, s. 116.

Dövize Endeksli Tüketici Kredilerinde… AUHFD, 59 (1) 2010: 131-172

146

2) Edimler Arası Dengenin Aşırı Derecede Bozulması

b) Genel Olarak

Uyarlamanın söz konusu olabilmesi için ikinci şart, sözleşmenin

kurulmasından sonra meydana gelen ve öngörülmeyen değişikliklerin

edimler arasındaki dengeyi aşırı derecede bozmuş olması gerekir.

Edimler arası denge kavramı, ancak tam iki tarafa borç yükleyen

sözleşmelerde söz konusu olur. Bu tür sözleşmeler her iki tarafa da borç

yüklerler. Taraflar karşılıklı menfaatleri doğrultusunda, sözleşme

serbestisi46 çerçevesinde, edimler arasındaki dengeyi47 kurarak

sözleşmeyi meydana getirirler. Ancak, sözleşmenin kurulmasından sonra

meydana gelen ve öngörülmeyen değişiklikler tarafların başlangıçta

sağladıkları dengeyi aşırı derecede bozmuş olabilir48. Bu aşırılığı tespit

için iki kriter kullanılmaktadır. Bunlar, meydana gelen dengesizliğin ağır

olması ve açık olmasıdır49. Ancak, meydana gelen aşırı ve olumsuz

dengesizliğin, mutlaka borçlunun ekonomik mahvına sebep olması veya

onun sömürülmesine yol açması artık aranmamakta, sadece edimler

46 Sözleşme serbestisi, kanunda ne tanımlanmış ne de kapsamlı bir şekilde düzenlenmiştir.

Borçlar Kanununda sadece şekil ve içerik belirleme serbestisi ile bunların sınırlarına

yer verilmiştir (BK. m. 11, m. 19, m. 20). Bkz. BAŞPINAR, Veysel, Borç

Sözleşmelerinin Kısmî Butlanı, Ankara 1998, s. 59.

47 Sözleşmenin kuruluşu aşamasında oluşturulan denge, sözleşmenin ifası ileri bir tarihe

sarksa bile kolay kolay bozulmaz öylesine kalır. Ancak, sözleşmenin tarafları

arasındaki şeklî ve soyut özerklik ve hak ehliyetindeki eşitlik varsayımına, ayrıca

ekonomide istikrar varsayımına dayanan bu soyut hukukî tablonun, her zaman hayatın

maddî gerçeğine uyduğu söylenemez. Zira, kendi menfaatini akılcı bir şekilde

değerlendirebilen, ekonomik ve entelektüel yönden eşit kişilerin saydam rekabet

ortamında oluşturdukları karşılıklı edimler arası denge, güncel ve gündelik hayat

gerçeğinde düpedüz nostaljik bir hayale dönüşür. Özetle, sözleşmenin bir tarafı oldukça

güçlenirken, diğer tarafı adamakıllı güçsüzleşir. Bkz. SEROZAN, Rona, “Karşılıklı

Sözleşmelerde Baştan Dayatılmış veya Sonradan Oluşmuş Edimler Arası Dengesizliğin

Uyarlama Yoluyla Düzeltilmesi, Prof. Dr. Kemal Oğuzman Anısına Armağan, İstanbul

2000, s. 1014.

48 SEROZAN, Uyarlama, s. 1015; EREN, s. 436; DURSUN, Sanem A., Borçlar

Hukukunda Hakimin Sözleşmeyi Tamamlaması, İstanbul 2008, s. 21.

49 KAPLAN, s. 147; BISCHOFF, s. 190 vd.; BURCUOĞLU, Haluk, Hukukta

Beklenmeyen Hal ve Uyarlama, İstanbul 1995, (BURCUOĞLU, Beklenmeyen Hal), s.

49; EREN, s. 441.

AUHFD, 59 (1) 2010: 131-172 Yılmaz

147

arasındaki dengesizliğin ağır ve açık olması yeterli görülmektedir50.

Değişen şartlara rağmen, borçludan ifanın aynen istenmesi dürüstlük

kuralına aykırılık teşkil ediyorsa51, edimler arasındaki dengenin aşırı

şekilde bozulduğunun kabul edilmesi gerekir52.

Türk hukukunda sözleşmenin geçerliliği için yukarıda bahsedilen

dengenin olması şart değildir53. Yani sözleşmenin başından itibaren

edimler arasında bir orantısızlık olabilir. Böyle bir orantısızlık olsa bile

sözleşme geçerlidir. Bununla birlikte, sözleşmenin başında mevcut olan

bu orantısızlık, şartların sonradan değişmesiyle birlikte aşırı derecede

artarsa, yine uyarlama söz konusu olabilir54.

Tarafların, sonradan meydana gelen değişiklik sebebiyle edimler

arası dengenin bozulacağını baştan kestirebilselerdi bu sözleşmeyi hiç

veya bu şartlarla yapmayacakları kabul edilebiliyorsa, uyarlama

yapılabilir şeklindeki bir sonuca varılmamalıdır55. Aksi halde, şartlar

kendi aleyhine değişen her borçlu, sözleşmeyi değiştirmeyi ya da sona

erdirmeyi isteyebilir56. Bu ise hukuk alanındaki istikrarı ve üstlenilen

borcun ödenmesi ihtimalini ortadan kaldırır.

Tam iki tarafa borç yükleyen sözleşmelerde, edimler arası dengenin

şartlarda sonradan meydana gelen değişmeler sebebiyle altüst olması,

50 KAPLAN, s. 147-148; BISCHOFF, s. 191 vd.; ATABEK, Reşat, Uzun Süreli

Sözleşmelerde Yeni Durumlara Uyum, BATIDER, 1984, S. 4, s. 91.

51 Edimler arasındaki denge, objektif olarak bozulmuş ve bu bozulma sebebiyle denge

aleyhine bozulan taraftan bu dengesizliğe katlanma beklenemeyecek dereceye ulaşmış

ise, karşı tarafın bu elverişsiz konumdaki taraftan ifayı talep etmesi dürüstlük kuralına

aykırı olur. Bkz. AKYOL, s. 89.

52 TEKİNAY/AKMAN/BURCUOĞLU/ ALTOP, s. 1006; BAYGIN, Cem, Yabancı Para

Üzerinden Borçlanmalar ve Hukuki Sonuçları, İstanbul 1997, s. 143; OĞUZMAN/ÖZ,

s. 429.

53 BUZ, Vedat, Gabin Halinde Edimler Arasındaki Aşırı Orantısızlığın Giderilerek

Sözleşmenin Ayakta Tutulması, BATİDER, Aralık 1998, C. XIX, S. 4, s. 55.

54 ARAT, s. 113; BISCHOFF, s. 191; TEKİNAY/AKMAN/BURCUOĞLU/ ALTOP, s.

783-784.

55 GÜRSOY, s. 90.

56 GÜRSOY, s. 90; BISCHHOFF, s. 191.

Dövize Endeksli Tüketici Kredilerinde… AUHFD, 59 (1) 2010: 131-172

148

borcun ifasının güçleşmesi durumunda “işlem temelinin çökmesi”

gündeme gelmektedir57.

Alman hukukunda, mahkeme kararlarında ve doktrinin bir bölümü

tarafından kabul edilen tanıma göre işlem temeli, “sözleşme içeriğine

girmeksizin, sözleşmenin kurulması aşamasında ortaya çıkan, mevcut

yahut gelecekteki bazı hal ve şartlara ilişkin olarak öyle ortak veya karşı

tarafça bilinebilip de itiraz edilmeyen bir taraflı tasavvurlar anlaşılır ki,

tarafların işlem iradeleri işte bunlar üzerine inşa edilir”58. Türk

hukukunda verilen bir tanıma göre ise, “Sözleşmenin temeli, belirli

olguların varlığına veya gelecekte gerçekleşeceğine ilişkin olup,

sözleşmenin kuruluşunu etkilemiş ortak tasavvurlardan oluşur”59. Ancak

bu tanım, “ortak” tasavvurlar60 demek suretiyle işlem temeli kavramını

daraltmıştır. Aslında, sadece bir tarafa ait tasavvurlar da, karşı tarafça

biliniyorsa ve o, herhangi bir itirazda bulunmamışsa bunun da

sözleşmenin işlem temeli olarak sayılması gerekir61.

Türk hukukunda işlem temeli kavramıyla ilgili olarak BK. m. 24 b. 4

hükmünde yer alan “akdin lüzumlu vasıflarında hata” kavramı vardır62.

Türk hukukunda bu kavram “temel hatası63” olarak adlandırılmaktadır64.

Ancak temel hatası, sözleşmenin kurulduğu sırada mevcut bulunan ve

57 BAYKAL, s. 240. İngiliz hukukunda işlem temelinin çökmesi konusunda bkz.

APPLEBEY, George, Contract Law, London 2001, s. 390 vd.;SMITH, S. John, The

Law Of Contract, London 2002, s. 197 vd. İşlem temelinin çökmesi ile ilgili olarak

Alman Yargıtay’ının görüşleri için bkz. TUNÇOMAĞ, Kenan, “Borcun İfasında Aşırı

Güçlük ve Alman Yargıtayı”, MHAD., 1967, S. 1, s. 87 vd.

58 KOCAYUSUFPAŞAOĞLU, İşlem Temeli, s. 506.

59 TEKİNAY/AKMAN/BURCUOĞLU/ALTOP, s. 1005.

60 Ortak tasavvurlar, geniş anlamda sözleşme içeriğinin bir parçasıdır. Bkz. BAŞPINAR,

Butlan, s. 59.

61 KOCAYUSUFPAŞAOĞLU, İşlem Temeli, s. 507; EREN, s. 349;

KOCAYUSUFPAŞAOĞLU, Necip, Güven Nazariyesi Karşısında Borç

Sözleşmelerinde Hata Kavramı, İstanbul 1968, (KOCAYUSUFPAŞAOĞLU, Hata), s.

87.

62 Bu konuda geniş bilgi için bkz. EDİS, Seyfullah, Türk-İsviçre Borçlar Hukuku

Sistemine Göre Akdin Lüzumlu Vasıflarında Hata, Ankara 1973, s. 21 vd.

63 Temel hatası ve şartları hakkında geniş bilgi için bkz. KOCAYUSUFPAŞAOĞLU,

Hata, s. 86 vd.

64 KOCAYUSUFPAŞAOĞLU, İşlem Temeli, s. 507.

AUHFD, 59 (1) 2010: 131-172 Yılmaz

149

bilinebilecek hususlarla ilgilidir. Yani, sonradan beklenmedik biçimde

ortaya çıkan olaylar BK. m. 24 b. 4 kuralının kapsamına sokulamaz65. Hal

böyle olunca, işlem temelinin çökmesi, genelde taraflarca önceden

öngörülmemiş olup, kanunlar tarafından da belirlenmemiş olan

beklenmedik gelişmelerin beraberinde gelen rizikoların, taraflarca adil bir

şekilde taşınması veya paylaşılmasıdır66.

b) Dengenin Aşırı Bozulması Şartının Dövize Endeksli Krediler

Açısından Değerlendirilmesi

Dövize endeksli kredi sözleşmesinin akdedilmesinden sonra

meydana gelen değişiklik sonucu döviz, Türk Lirası karşısında aşırı

derecede değer kazanmış olabilir. Paranın değer kaybetmesi67, ya

kendiliğinden enflâsyonun etkisiyle veya yetkili makamların verdikleri

devalüasyon68 kararı sonucu veyahut da ekonomik kriz sebebiyle

meydana gelebilir69. Ülkemizde pek olmamakla birlikte, bazen de döviz

Türk parası karşısında değer kaybedebilir.

T.C. Merkez Bankası, Şubat 2001 kriziyle birlikte dalgalı kur

sistemine geçmiştir. Dalgalı kur sistemi, döviz kuru sisteminin en esnek

65 SEROZAN, İfa Engelleri, s. 220.

66 SEROZAN, İfa Engelleri, s. 221.

67 Paranın değer kaybetmesi, Doğan tarafından şu veciz ifadelerle ve sorularla

eleştirilmektedir. “Para, kıymetin matematik ölçüsü olmak değil midir? Ve bir ölçü

biriminin değiştirilebilirliğinden söz etmek onun mevcudiyetini inkâr olmaz mı? Neye

yarardı, şayet metrenin uzunluğu gramın ağırlığı hep aynı olmasaydı? Ve teknisyenler

ne kadar dikkatli tedbirlerle onların bu niteliğini temine uğraşıyorlar. Anlaşılması zor

değil: çünkü miktarları gösteren rakamlar ölçü biriminin sabit olması halinde doğrudur

ve ancak bu halde matematik denklemlerle ifade edilebilir. Ölçü biriminde

değişebilirliği kabul etmek yanlış denklemler kurmak demektir”. Bkz. DOĞAN,

İzzettin, “Paranın Değerden Düşmesi ve Akitlerin Hukukî Durumu”, MHAD., 1972, S.

9, s.162.

68 Devalüasyon, paranın satın alma gücünün, parayı tedavüle sunan otorite tarafından

düşürülmesini ifade eder. Bu işlem, paranın yeni bir değer kazanması için yapılır ve

millî para değerinin-eş deyişle resmî kurun- yabancı paralar karşısında düşürülmesi

anlamındadır. Bu konuda geniş bilgi için bkz. ALBAŞ, Hakan, Paranın Değer

Kaybından Doğan Zararın Tazmin Edilebilirliği, Ankara 2004, s. 55 vd.

69 AKMAN, Sermet, Karşılaştırmalı Olarak Alman ve İsviçre – Türk Hukuklarında

Yüksek Oranlı Enflâsyonun Para Borçlarına Etkisi ve Bu Konudaki Yargısal Kararlar,

İBD., Y. 1989, C. 63, S. 10-11-12, s. 624; AKMAN, Döviz Borçları, s. 181.

Dövize Endeksli Tüketici Kredilerinde… AUHFD, 59 (1) 2010: 131-172

150

olduğu, kurların hiçbir müdahale olmadan tamamen piyasadaki arz ve

talebe göre belirlendiği bir sistemdir. Söz konusu sistemde, döviz kurları,

uygulanan para politikasının bir politika aracı olmayıp, ekonomik

gelişmelerin, uygulanan programın ve bekleyişlerin bir sonucu olarak

piyasada belirlenmektedir. Ancak bu sistemde de, Merkez Bankaları,

döviz kurlarındaki aşırı dalgalanmaları önlemek gibi amaçlar

doğrultusunda zaman zaman müdahale gereği duymaktadırlar70.

Türk Lirasının döviz karşısında değer kaybetmesi her döviz türü için

aynı olmamaktadır. Örneğin, Türk Lirası Euro karşısında değer

kazanırken, ABD Doları karşısında değer kaybedebiliyor veya bunun tam

tersi olabiliyor.

Müşterilerine kredi vermek için her yolu deneyen kimi bankalar ve

emlak şirketleri, 2007 yılından itibaren TL ve diğer döviz kurlarına göre

daha cazip olan Japon Yeni ile kredi vermeye başladılar. Hele hele tutsat

kredilerinin (Mortgage) 2007 Mart başından itibaren yürürlüğe

girmesiyle71, bankalar konut şirketleriyle işbirliğine giderek Japon Yeni

cinsinden konut kredisi seçeneğini sundular.

70 Merkez Bankasının dalgalı kur politikası hakkında geniş bilgi için bkz. AĞCAER,

Arzu, Dalgalı Kur Rejimi Altında Merkez Bankası Müdahalelerinin Etkinliği,

http://www.tcmb.gov.tr/kutuphane/ TURKCE/tezler/arzuagcaer.pdf (16.02.2009).

71 Türkiye'de konut kredileri konusunda tüketiciye esneklik sağlayacak bazı özellikler

(değişken faizler ipotekli satış şartları v.s.) gibi konularda yaşanan belirsizliği çözmek

üzere 5582 Sayılı Konut Finansmanı Sistemine İlişkin Çeşitli Kanunlarda Değişiklik

Yapılması Hakkında Kanun (Mortgage Kanunu) 06 Mart 2007 tarihinde Resmî

Gazete’de yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. Söz konusu Kanun ile başta Sermaye

Piyasası Kanunu olmak üzere, İcra ve İflâs Kanunu, Finansal Kiralama Kanunu,

Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun ve çeşitli vergi kanunlarına eklemeler

yapılmıştır. Kanun, ipoteğe dayalı konut finansman sözleşmesini tüketici işlemi

saymaktadır. Bu Kanun ile konut finansman kuruluşuna temerrüt gerçekleştiğinde

ipotekli taşınmazı icraya başvurmadan satmak yetkisi tanınmıştır. İcra yoluyla paraya

çevirmede ise alacaklıya bazı kolaylıklar sağlanmış ve takibi sürüncemede bırakmak

isteyen borçluyu engellemeye yönelik bazı tedbirler öngörülmüştür. Bu konuda geniş

bilgi için bkz. ALPTÜRK, Ercan, Soru ve Cevaplarıyla Mortgage Sistemi (Tutsat),

Ankara 2007; ÖNAL, Y. Beyazıt/TOPALOĞLU, Mustafa, İpotekli Konut Finansmanı

ve Hukuku Mortgage (Tutsat), Adana 2007.

AUHFD, 59 (1) 2010: 131-172 Yılmaz

151

Japon Yeni üzerinden kredi alan kişilerin bu krediye yönelmelerinin

sebebi kurun sabit kalmasıydı. Pek çok kişi, küresel mali krizin giderek

şiddetlenmeye başladığı 2008`in sonlarına kadar Japon Yeni üzerinden

kredi aldı. Ancak Japon Yeni son aylarda müthiş hareketlendi. Örneğin,

03.08.2007 tarihinde 100 Japon Yen’i 1,0603 TL iken, 01.08.2008

tarihinde 1,0721 TL olmuş, 26.01.2009 tarihinde ise 1,8394 TL değere

ulaşmıştır72. Kısaca, Japon Yen’i de ekonomik kriz karşısında yaklaşık

olarak %70 civarında artış göstermiştir. Buna karşılık aynı dönemde

ABD Doları yaklaşık %30, Euro ise %23 civarında değer kazanmıştır.

Dövize endeksli kredi sözleşmesinin uyarlanması talebinde

bulunacak kişinin geliri açısından burada üçlü bir ayrım yapılabilir.

Birincisi, kredi alan kişinin geliri aldığı döviz cinsinden ise, döviz, Türk

Lirası karşısında değer kazandı diye, uyarlama talebinde bulunulamaz.

Çünkü, edimler arasındaki denge hiç bozulmamıştır. İkincisi, kredi alan

kişinin geliri kredi aldığı döviz cinsinden değil ise, o zaman iki döviz türü

arasındaki çapraz kur artışına bakarak karar vermek gerekmektedir.

Üçüncüsü, kredi alan kişinin geliri Türk Lirası ise, kredi aldığı döviz

türünün Türk Lirası karşısındaki kur artışına göre değerlendirme

yapılmalıdır.

Yukarıda verilen istatistiki bilgiler çerçevesinde dövizin Türk Lirası

karşısında aşırı derecede artmasının, özellikle Japon Yeni’ne endeksli

kredi kullanan tüketicilerin durumlarını büyük ölçüde ağırlaştırdığı

görülmektedir.

Dövize endeksli kredilerde edimler arasındaki dengenin aşırı

derecede bozulmuş sayılabilmesi için, edimler arasındaki denge

ilişkisinin “borçlunun ekonomik mahvına sebep olacak ağırlıkta” olması

gerekip gerekmediği sorununun tartışılmasında yarar vardır73.

72 Döviz kuru T.C. Merkez Bankası’nın döviz arşivinden alınmıştır.

73 TOPUZ, Seçkin, Türk - İsviçre ve Alman Borçlar Hukukunda Denge Bozulması ve İfa

Güçlüğü Durumlarında Sözleşmeye Müdahale, Ankara 2009, s. 248 vd.

Dövize Endeksli Tüketici Kredilerinde… AUHFD, 59 (1) 2010: 131-172

152

Yargıtay 13. Hukuk Dairesi’nin 09.06.2005 tarihli kararına göre74

“…Kaldı ki; işlem temelini altüst edecek, çökertecek edimin ifası iktisadi

bir yıkım olacak nitelikte fahiş bir durumun vücut bulması hallerinde de

çıkar dengesi aleyhine bozulan borçlunun, MK. 2/1'deki kurallarından

kaynaklanan "Clausula Rebus Sic Stantibus" ( Sözleşmenin değişen

koşullara uyarlanması ) ilkesi uyarınca, hakimden sözleşmenin edimler

arasındaki bozulan dengesini dürüstlük ve hakkaniyete uygun bir duruma

getirmesini isteme olanağına sahiptir”. Bu karara göre, uyarlamadan söz

edebilmek için, edimler arasındaki denge öyle bozulmalıdır ki, edimin bu

haliyle ifası borçlunun ekonomik mahvına sebep olmalıdır. Ancak Türkİsviçre

hukukunda hakim görüşe göre75, denge bozulması ve ifa güçlüğü

durumlarında edimler arasında bozulan denge ilişkisinin ve bu anlamda

gerçekleşen sözleşme rizikosunun borçlunun ekonomik mahvına sebep

olup olmadığının değerlendirme dışı olması gerekir. Çünkü, denge

bozulması ve ifa güçlüğü durumlarında edimler arasındaki denge

ilişkisinin bozulmasının ve bu anlamda gerçekleşen sözleşme rizikosunun

borçlunun ekonomik mahvına sebep olup olmadığının denetlenmesi,

sadece borçlu bakımından bir değerlendirme yapılmasını gerektirir. Hal

böyle olunca, borçlunun ödeme yeteneğine göre uyarlamanın yapılıp

yapılamayacağı sonucuna varılır. Yani edimler arası denge aşırı derecede

bozulmuş olmasına rağmen, borçlunun ekonomik durumu çok iyi ise,

uyarlama için diğer şartlar gerçekleşmiş olmasına rağmen sırf bu yüzden

sözleşmenin uyarlanması yoluna gidilmez.

Kanımızca, edimler arası dengenin aşırı derecede bozulması

durumunda uyarlamanın söz konusu olabilmesi için ayrıca, edimler arası

denge ilişkisinin borçlunun ekonomik mahvına sebep olacak ağırlıkta

olması gerekmemektedir. Borçlar hukuku sistemimizde, sözleşmenin bir

tarafını koruyucu nitelikte istisnai düzenlemeler sadece kanunla getirilmiş

74 Y. 13. HD., E. 2005/1874, K. 2005/9749, T. 9.6.2005. Benzer kararlar için bkz. Y. 13.

HD., E.1994/6791, K. 1994/9014, T. 24.10.1994; Y. 13. HD., E.1995/145, K.

1995/3339, T. 06.04.1995; Y. 13. HD., E.2001/11526, K. 2001/11752, T. 13.12.2001;

Y. HGK., E.2003/13-332, K. 2003/340, T. 07.05.2003; Y. 13. HD., E. 2004/14870, K.

2005/3171, T. 03.03.2005.

75 TOPUZ, s. 249, dpn. 287’deki yazarlar.

AUHFD, 59 (1) 2010: 131-172 Yılmaz

153

olmasına rağmen, böyle bir unsur aranacak olursa, alacaklı borçlunun ifa

yeteneği hakkında bir araştırma yapma yükümlülüğü altına sokulmuş

olur. Hâlbuki borçlunun ifa yeteneği, sözleşmenin devamı esnasında

tamamen sözleşme dışı başka bir sebepten dolayı bozulmuş olabilir. Bu

durumda sonradan öngörülmez nitelikte bir olayın gerçekleşmesi ve

bunun da borçlunun ekonomik bakımdan mahvına sebep olması halinde,

uyarlamanın yapılacağı kabul edilirse, hem alacaklı, hem hukukî güvenlik

hem de bu anlamda olmak üzere sözleşmeye bağlılık ilkesi bundan büyük

zarar görmüş olur76. Diğer taraftan, edimler arasındaki denge ilişkisinin

“ağır surette” bozulmasının gerekip gerekmediği sorununda

çözümlenmesinde de yarar vardır. Doktrinde hakim görüşe göre77, denge

bozulması ve ifa güçlüğü durumlarında sözleşmenin uyarlanabilmesi için,

edimler arasındaki denge ilişkisinin sözleşme kurulduktan sonra ağır bir

şekilde bozulması gerekir. Nitekim Yargıtay Hukuk Genel Kurulu’na

göre78, uyarlamadan söz edebilmek için “edimler arasındaki dengenin

aşırı ölçüde ve açık biçimde bozulmuş olması şarttır”. Ancak gerek

doktrinde gerekse yargı kararlarında, hangi orandaki dengenin bozulması

ve ifa güçlüğünün uyarlamaya sebep olabileceği yönünde objektif bir

ölçü tespit edilememiştir. Bu durumda her somut olaya göre hâkim

uyarlamanın gerekip gerekmediğini takdir edecektir. Fakat Yargıtay

Hukuk Genel Kurulu79 bu konuda bir ölçü getirme adına “…sözleşmenin

temelini teşkil eden, kendisi üzerine anlaşmanın dayandığı ve karşılıklı

edimlerin tayin olunduğu edim ve karşı edim arasındaki dengenin

taraflardan biri için artık çekilmez, katlanılamaz biçimde bozulduğu

hallerde, işlem temelinin çökmesi söz konusu olacaktır” şeklinde bir

karar vermiştir. Ancak, hangi orandaki dengenin ve ifa güçlüğünün

uyarlamaya sebep olacağı yönündeki ölçüyü tespit ederken yine

76 TOPUZ, s. 250.

77 TOPUZ, s. 249, dpn. 287’deki yazarlar.

78 Y.HGK., E. 1992/13-360, K. 1992/425, T. 1.7.1992. Benzer kararlar için bkz. Y.HGK.,

E. 1998/13-815, K. 1998/835, T. 18.11.1998; Y. 13. HD., E. 2004/14870, K.

2005/3171, T. 03.03.2005.

79 Y. HGK., E. 2003/13-599, K. 2003/599, T. 15.10.2003. Benzer kararlar için bkz. Y.

HGK., E. 1997/11-460, K. 1997/651, T. 17.09.1997; Y.HGK., E. 2002/13-842, K.

2002/864, T. 30.10.2002.

Dövize Endeksli Tüketici Kredilerinde… AUHFD, 59 (1) 2010: 131-172

154

“çekilmezlik ve katlanılmazlık” gibi somut ölçü getirmeyen kavramların

kullanılması soruna net bir çözüm getirmemektedir. Aynı çözüm tarzı,

Borçlar Kanunu Tasarısında da söz konusudur. Gerçekten de, Tasarının

137. maddesine göre, “…sözleşmenin yapıldığı sırada mevcut olguları,

kendisinden ifanın istenmesini dürüstlük kurallarına aykırı düşecek

derecede borçlu aleyhine değiştirir… hâkimden sözleşmenin yeni

koşullara uyarlanmasını isteme…” hakkına sahiptir80. Tasarının bu

hükmünden de, objektif bir değer ölçüsü çıkmamaktadır. Zaten bu

konuda somut bir ölçü, oran81 koymak da mümkün değildir. Hâkim önüne

gelen her somut olayda, sözleşme rizikosuna taraflardan hangisi

katlanması gerektiğini sözleşmeye göre belirleyemiyorsa, sözleşmede bir

riziko boşluğu var demektir. Bu durumda boşluğun doldurulması

hususunda taraflar uzlaşamaz ise, söz konusu sözleşme hâkim tarafından

tamamlanır82.

80 BKT. m. 137’nin madde gerekçesi “…Tasarının tek fıkradan oluşan 137 nci

maddesinde, aşırı ifa güçlüğü düzenlenmektedir. Bu yeni düzenleme, öğreti ve

uygulamada sözleşmeye bağlılık (ahde vefa) ilkesinin istisnalarından biri olarak kabul

edilen, “işlem temelinin çökmesi”ne ilişkindir. İmkânsızlık kavramından farklı olan

aşırı ifa güçlüğüne dayanan uyarlama isteminin temeli, Türk Medeni kanununun 2 nci

maddesinde öngörülen dürüstlük kurallarıdır. Ancak, sözleşmenin değişen koşullara

uyarlanması ya da dönme hakkının kullanılması Tasarının 137 nci maddesinde

belirtilen şu dört koşulun birlikte gerçekleşmesine bağlıdır. 1. Sözleşmenin yapıldığı

sırada, taraflarca öngörülmeyen ve öngörülmesi de beklenmeyen olağanüstü bir durum

ortaya çıkmış olmalıdır. 2. Bu durum borçludan kaynaklanmamış olmalıdır. 3. Bu

durum, sözleşmenin yapıldığı sırada mevcut olguları, kendisinden ifanın istenmesini

dürüstlük kurallarına aykırı düşecek derecede borçlu aleyhine değiştirmiş olmalıdır. 4.

Borçlu, borcunu henüz ifa etmemiş veya ifanın aşırı ölçüde güçleşmesinden doğan

haklarını saklı tutarak ifa etmiş olmalıdır. Maddeye göre, uyarlamanın bütün koşulları

gerçekleşmişse borçlu, hakimden sözleşmenin yeni koşullara uyarlanmasını isteyebilir.

Bunun mümkün olmaması halinde borçlu, sözleşmeden dönebilir; sürekli edimli

sözleşmelerde ise kural olarak, fesih hakkını kullanır” şeklindedir.

81 TOPUZ’a göre, edimler arasındaki denge ilişkisinin herhangi bir oranda bozulmasının

ve böylelikle sözleşme rizikosunun gerçekleşmesinin diğer şartlarda olmak kaydıyla,

sözleşmeye müdahale edilmesi için yeterlidir. Bkz. TOPUZ, s. 256.

82 Bu konuda geniş bilgi için bkz. TOPUZ, s. 278 vd.

AUHFD, 59 (1) 2010: 131-172 Yılmaz

155

3) Edimin İfa Edilmemiş Olması

a) Genel Olarak

Bir sözleşmenin değişin hal ve şartlar sebebiyle uyarlanmasının talep

edilebilmesi için edimlerin henüz ifa edilmemiş olması gerekir. Diğer bir

ifadeyle, değişen hal ve şartlara rağmen edim ifa edilmişse, ifa

güçlüğünden söz edilemez. Çünkü böyle bir halde taraflar, sözleşmenin

ifa edilebilirliğini kabul etmiş olurlar83. Diğer taraftan, sözleşmenin ifa

edilmesiyle birlikte dar anlamda borç ortadan kalkacağı için, ortadan

kalkmış bir borçtan dolayı sözleşmenin uyarlanması söz konusu olamaz84.

Kısmî ifa durumunda, kalan kısım için uyarlama talep edilebilir85.

Aynı şekilde borçlu, “ihtirazı kayıt” koymak suretiyle edimi ifa etmiş ise

yine uyarlamaya başvurulabilir86. Başka bir deyişle, değişen şartlar

sebebiyle ifa güçlüğüne düşen taraf, edimini yerine getirmekle birlikte

uyarlama talebini saklı tuttuğuna dair bir kayıtla ifada bulunursa yine

uyarlama imkânından yararlanabilir87. Bu durum Borçlar Kanunu

Tasarısında da uyarlama kriterlerinden biri olarak kabul edilmektedir

(BKT. m. 137)88.

83 GÜRSOY, s. 149; BISCHOFF, s. 219; KAPLAN, s. 153; ARAT, s. 123; BAYKAL,

Murat, Yabancı Para Üzerinden Yapılan Banka Kredi Sözleşmelerinde Uyarlama

Sorunu ve Yargıtay’ın Yaklaşımı, BATİDER, Aralık 1998, C. XIX, S. 4, s. 257.

84 BISCHOFF, s. 220; BAYKAL, s. 257; GÜRSOY, s. 149; ARAT, s. 123; GÜLEKLİ,

Yeşim, Aşırı İfa Güçlüğü ve Alacaklının Tasavvurunun Boşa Çıkması Halinde İşlem

Temelinin Çökmesi Öğretisi, MHAD. 1990, s. 53.

85 ARAT, s. 123; GÜLEKLİ, s. 53.

86 KAPLAN, s. 152-153; BAYKAL, s. 257; ARAT, s. 123.

87 ARAT, s. 123-124; BURCUOĞLU, Beklenmeyen Hal, s. 13; BURCUOĞLU,

Uyarlama, s. 63; BAYKAL, s. 257; KAPLAN, s. 152-153.

88 Yargıtay da verdiği kararlarda bu kritere dikkat etmektedir. Nitekim Yargıtay 13. HD.

27.12.2002 tarihinde “Kira sözleşmesi düzenlendikten sonra ABD doları, 21.2.2001

tarihindeki ekonomik kriz nedeniyle Türk Lirası karşısında aşırı değer kazanmıştır.

Buna rağmen davacı uyarlama davası açmayarak, aynı yılın Eylül ayına kadar

sözleşmeye uymaya devam etmiştir. Davacı bu şekilde ekonomik krizden sonra,

sözleşmeyi benimsemiş ve işlem temelinin çökmediğini kabul etmiş sayılacağından

uyarlama davası açma hakkını kaybettiğinin kabulü zorunludur” şeklinde karar

vermiştir. Y. 13. HD., E. 2002/9911, K. 2002/14153, T. 27.12.2002.

Dövize Endeksli Tüketici Kredilerinde… AUHFD, 59 (1) 2010: 131-172

156

b) Edimlerin İfa Edilmemiş Olması Şartının Dövize Endeksli

Krediler Açısından Değerlendirilmesi

Dövize endeksli krediler, genellikle konut alımında kullanıldıkları

için uzun vadeli kredilerdendir. Ülkemizin ekonomik durumu ve son

zamanlardaki dünya piyasalarındaki dalgalanmalar da göz önünde

bulundurulduğunda, kredi borçlusunun en azından kredi taksitlerinin

tamamını ödemeden veya ödemek zorunda kalmakla birlikte ihtirazı kayıt

koyarak ödemesi halinde, edimin henüz ifa edilmemiş şartının

gerçekleştiği aşikârdır.

Konut kredileri genellikle, 20 yıla yakın vadelerde müşterilere

sunulan krediler olduğu için, kredi faiz oranı oldukça önem

kazanmaktadır. Hal böyle olunca, döviz kurlarındaki dalgalanmanın az

olduğu dönemlerde, kredi kullananlar gelirlerinin Türk Lirası olmasına

karşın, dövize endeksli kredilerin faizlerinin de az olması sebebiyle bu

kredilere yönelmektedirler. Daha sonra, dövizin Türk Lirası karşısında

aşırı derecede değerlenmesi sonucunda ödeme güçlüğüne düşmektedirler.

Hatta bankalar kredi sözleşmelerine genellikle, “bir aylık taksit

zamanında ödenmediği takdirde müteakip taksitlerin kendiliğinden hiçbir

ihbar veya ihtara gerek kalmaksızın, muacceliyet kesbedecektir. Kredi

borçlusu, bu hususta yapılacak olan icra takibine itiraz hakkından

peşinen feragat eder.” şeklinde kayıt koymaktadır. Bu kayıt karşısında

kredi borçlusu varını yoğunu ortaya koyup, borçlanarak dövize endeksli

krediyi ödemeye çalışmaktadır89. İşte bu ödemeleri yapan kişinin, her ne

kadar zorlanarak veya borçlanarak ödeme yapsa da ödediği taksitler

açısından uyarlama talebinde bulunma hakkı bulunmamaktadır. Ancak ifa

anında, ihtirazî kayıt koyarsa, sonra ifa ettikleri edimleri için uyarlama

talep edebilir90. Yargıtay 13. Hukuk Dairesi91, konuya ilişkin olarak “Salt

kira parasının peşin ödenmiş olması davanın mesmu olmayacağı

89 Böyle bir sonuç kelepçeleme açısından da ele alınmalıdır. Bir tarafın taahhüt ettiği

edimlerle, diğer tarafa ahlâka aykırı bir biçimde bağlanmasına sebep olan sözleşmelere

“kelepçeleme sözleşmeleri” denir. Bkz. BAŞPINAR, Veysel, “Kişilik Hakkı Açısından

Kelepçeleme Sözleşmeleri”, ABD., Y. 1999, S. 1, s.21.

90 ARAT, s. 123-124; BURCUOĞLU, Beklenmeyen Hal, s. 13; BAYKAL, s. 258.

91 Y. 13. HD., E. 1992/5191, K. 1992/5542, T. 19.6.1992.

AUHFD, 59 (1) 2010: 131-172 Yılmaz

157

sonucunu ortaya koymaz. Uyarlama kurallarının ışığı altında

mahkemece yapılacak iş; resmi kurumlardan enflâsyonun oran ve seyri

araştırılmalı, bununla birlikte kiralananın kullanım sahası, nitelikleri

bulunduğu mevki, konumu, emsal kira paraları sözleşmenin kurulduğu,

davanın açıldığı tarih itibariyle vergi ve amortisman giderleri, artış oranı

ve diğer makul ve belirlenecek uygun durum baz kabul edilmeli daha

sonra uyarlama ilke ve esaslarına sadakatin hal ve şartların değişmesi

nedeni ile borçluya ( kiracıya ) ne miktarda mükellefiyet yüklenebileceği

tartışılmalı kira parası tarafların amacına uygun objektif iyiniyet,

hakkaniyet ve nesafet kurallarının elverdiği ölçü ve düzeyde, aşırı

olmayan, tahammül edilebilir bir seviyeye getirilmeli sonuçta, tüm

dayanakları belirtilmiş, gerekçeli karar verilerek sözleşmedeki intibak

boşluğu doldurulmalıdır” şeklinde karar vermiştir.

Yukarıda belirtildiği üzere, bankalardan dövize endeksli kredi alan

kişiler, bankaların başlattıkları takipler sebebiyle her şeylerini yitirme

korkusu ile karşı karşıya kaldıklarında borç alarak ağırlaşan edimlerini ifa

ettiklerinde92 ihtirazî kayıt koymadıkları için uyarlama talep

edememektedirler.

Kanımızca burada ikili bir ayrım yaparak uyarlama sorununu

çözmekte yarar vardır. Kredi borçlusu, gerçekte kendi ekonomik

imkânlarıyla değil de, başkaları__________ndan borç olarak krediyi ödemiş ise,

Yargıtay 13. Hukuk Dairesinin az önceki kararını bu gibi durumlara da

uygulamak gerekir. Çünkü, burada kişi almış olduğu krediyi kendi

ekonomik imkânları dahilinde değil, borç alarak ödemiştir. Yani, kişi

krediyi ödemiş olmasına rağmen, bankaya olmasa da ödünç aldığı kişilere

karşı borcu devam etmektedir. Borcun borçla kapatılması halinde borç

ödenmiş olmaz. Ekonomik düzelme meydana gelmez, bilâkis biraz daha

artmış (tefeciden para alınması durumunda) olarak devam eder. Hal böyle

olunca, icra tehdidi altında bütün varını yoğunu harcayarak krediyi

kapatmış olan kişinin sırf ihtirazî kayıt koymadı diye uyarlama talebinin

92 BURCUOĞLU, Beklenmeyen Hal, s. 13.

Dövize Endeksli Tüketici Kredilerinde… AUHFD, 59 (1) 2010: 131-172

158

önüne geçilmesi, hakkaniyete aykırılık teşkil eder93. Buna karşılık, kredi

borçlusu kendi ekonomik imkânlarıyla ihtirazî kayıt koymadan kredi

borcunu ödemiş ise, sonradan uyarlama talebinde bulunamaz.

4) Uygun İlliyet Bağının Bulunması

a) Genel Olarak

Edimler arasındaki dengenin bozulmasında şartlarda öngörülmeyen

değişiklikler sebep olmamışsa, uyarlama söz konusu olmaz94. Diğer bir

ifadeyle, hayatın normal akışına göre, şartlardaki bu değişiklikler edimler

arasındaki dengenin bozulmasına yol açmış ise, uyarlama talep

edilebilir95.

b) Uygun İlliyet Bağı Bulunması Şartının Dövize Endeksli

Krediler Açısından Değerlendirilmesi

Dövize endeksli kredilerde de uyarlamadan söz edebilmek için,

edimler arasındaki denge öngörülmeyen değişiklikler sebebiyle olması

gerekir. Zira böyle bir illiyet bağı varsa ancak o durumda sözleşmenin

değişen şartlara uyarlanmasından söz edilebilir. Nitekim, yukarıda verilen

istatistiki bilgiler çerçevesinde, edimler arasındaki dengenin ekonomik

kriz sebebiyle dövizin Türk Lirası karşısında aşırı derecede değer

kazanması sonucu meydana geldiği aşikârdır.

93 SEROZAN’ın “…ekonomik eşitsizliklerin ve para değerindeki dalgalanmaların gittikçe

yayıldığı bir dönemde, gerek karşılıklı sözleşmenin kuruluş aşamasına, gerek onun ifası

sürecine ilişkin edimler arası haksız dengesizlik sorununun yasal kalıplar zorlanarak

çözüme bağlanması ve bu arada çözümlerin ortak bir temele ve ölçüte bağlanması

yerinde olur” şeklindeki görüşü de ileri sürdüğümüz görüşü teyit eder niteliktedir.

Çünkü sözleşmenin zayıf tarafı olan tüketicinin korunması için bazen yasal kalıpların

zorlanması gerekir. Bkz. SEROZAN, Uyarlama, s. 1018.

94 ARAT, s. 124; BISCHOFF, s. 234.

95 ARAT, s. 124.

AUHFD, 59 (1) 2010: 131-172 Yılmaz

159

5) Uyarlamayı Engelleyen Bir Hükmün Kanunda veya

Sözleşmede Bulunmaması

a) Genel Olarak

Sözleşmenin değişen hal ve şartlara uyarlanabilmesi için, bu hususta

sözleşmede veya kanunda konuya ilişkin olarak bir hükmün bulunmaması

gerekmektedir96.

Sözleşme tarafları, ileride meydana gelebilecek değişiklikleri göz

önünde bulundurarak bu duruma ilişkin olarak sözleşmeye kayıtlar

koymuşlarsa, uyarlama bu kayıtlara göre yapılabilir97. Sözleşmede söz

konusu hususa ilişkin olarak kural bulunmakla birlikte, bu kayıt açık ve

net değilse hâkim sözleşmenin yorumlanması ve tamamlanması yoluna

başvurur98. Ancak buna rağmen hâkim olumlu veya olumsuz bir sonuç

alamıyorsa, kendisi boşluğu doldurarak dürüstlük kuralları çerçevesinde

sözleşmeyi uyarlar99.

Sözleşme tarafları, uyarlamaya ilişkin hükümleri, sözleşme kurarken

belirleyebilecekleri gibi, sözleşme sürürken ya da öngörülmeyen olay

ortaya çıktıktan sonra da kararlaştırabilirler100.

Bazı durumlarda sözleşmede yer alan hükümlerin aynen

uygulanmasını talep etmek MK. m. 2/2 hükmü uyarınca hakkın kötüye

kullanılması anlamına gelebilir. Böyle hallerde hakim, sözleşmedeki

uyarlamaya ilişkin hükümlere rağmen sözleşmeyi değişen şartlara göre

yeniden gözden geçirebilir101. Aynı şekilde, sözleşmede yer alan intibak

hükümleri, BK. m. 19 ve 20 hükümlerine aykırılık teşkil edebilir. Bu gibi

durumlarda da hâkim sözleşmeyi uyarlama yoluna gidebilir.

96 KAPLAN, s. 149; BAYKAL, s. 246; ARAT, s. 124; EREN, s. S. 438-439.

97 EREN, s. 439; GÜLEKLİ, s. 54; ARAT, s. 125.

98 KAPLAN, s. 149; ARAT, s. 126; BISCHOFF, s. 59 vd.

99 ARAT, s. 126; KAPLAN, s. 149.

100 JAGGI, Peter/GAUCH, Peter, Kommentar zum Schweizerischen Zivilgesetzbuch,

Obligationenrecht, Art. 1-529 OR, Teilband V 1b, Zürich 1980, Art.18, N. 576;

BISCHOFF, s. 93.

101 KAPLAN, s. 149.

Dövize Endeksli Tüketici Kredilerinde… AUHFD, 59 (1) 2010: 131-172

160

Kanunda da, uyarlamaya ilişkin olarak olumlu veya olumsuz

hükümler mevcut olabilir. Bu durumda da hâkim söz konusu hükmü

uygulamak zorundadır102.

b) Uyarlamayı Engelleyen Hükmün Bulunmaması Şartının

Dövize Endeksli Krediler Açısından Değerlendirilmesi

Dövize endeksli kredi almak için bankaya başvuran müşteriler,

şartları daha önce banka tarafından tek taraflı olarak hazırlanan ve

müşterinin müdahale imkânı olmayan matbu sözleşme hükümlerini

imzalamaktadırlar. Söz konusu kredi sözleşmelerinde, döviz kurlarındaki

olağanüstü artış sebebiyle karşılıklı edimler arasındaki dengenin

bozulması durumunda ne olacağına ilişkin olarak genellikle bir hükme

rastlanılmamaktadır103. Zaten bu yönde bir hüküm olsa bile, genel işlem

şartlarını içeren sözleşme hükümlerinin müşteriler açısından ne derece

bağlayıcı olacağı da ayrı bir sorundur. Kanunlarda da, bu hale ilişkin

olarak, kredi sözleşmesi düzenlemesinde özel bir hüküm

bulunmamaktadır104. Bazı durumlarda sözleşmede, uyarlamaya ilişkin

olarak uyarlamayı engelleyici bir hükmün bulunmasına rağmen

uyarlamanın yapılamayacağının ileri sürülmesi TMK. m. 2/II hükmü

uyarınca hakkın kötüye kullanılmasını teşkil edebilir105. Nitekim Yargıtay

102 KAPLAN, s. 150; ARAT, s. 131.

103 BURCUOĞLU, Beklenmeyen Hal, s. 52.

104 BURCUOĞLU, Beklenmeyen Hal, s. 52.

105 Kredi sözleşmesine, her ne olursa olsun uyarlamaya gidilmeyecek şeklinde bir kayıt

koyan taraf, sınırsız bir sorumluluğu kabul etmiş demektir. Taraflar, kredi borçlusunun

beklenmeyen hallerden doğan imkânsızlıklarda ve ihlallerde sorumlu olacağının

sözleşmeye koyabilirler. Bu şartın geçerli olmasını engelleyen bir kanun hükmü de

yoktur. Bununla birlikte, elinden geleni yapmayı vaad eden borçlu, ancak kendi

iktidarında olan şeyleri yapmayı taahhüt etmiş olup, sınırsız bir sorumluluk altına

girmiş olmaz. Zira, bu günkü dünyada ve özellikle ülkemizde hüküm süren piyasa

şartlarını normal olarak kabul etmek mümkün değildir. Bu normal olmayan şartlar

içerisinde, sözleşme hükümlerinin tarafları bakımından kanun hükmündedir ve uymak

zorundadırlar demek, kanun koyucunun genel olarak belirlediği dürüstlük kuralı (TMK.

m. 2) ile bağdaşmamakta ve hukuk devleti düzeni içinde adalet düşüncelerine ters

düşmektedir. Bkz. SARIAL, M. Enis, “Beklenmeyen Halin Sözleşmeye Etkisi”,

Günümüzde Yargı, Nisan 1980, S. 48, s. 28-29.

AUHFD, 59 (1) 2010: 131-172 Yılmaz

161

Hukuk Genel Kurulu106 konuya ilişkin olarak “bazen de sözleşmede

olumlu ve olumsuz intibak kaydı bulunmakla beraber, bu kayda

dayanılarak sözleşmenin kayıtla birlikte aynen uygulanmasını talep

etmek MK. md. 2/2 hükmü anlamında hakkın kötüye kullanılması

manasına gelebilir. Böyle bir durumda sözleşmedeki intibak kaydına

rağmen edimler arasında aşırı bir nispetsizlik çıkmışsa uyarlama yine

yapılmalıdır” şeklinde karar vermiştir.

Bazı durumlarda ise, dövize endeksli kredi sözleşmelerinde

uyarlamayı engelleyici değil de, bizzat uyarlamanın yapılacağı şekle

ilişkin hükümler yer alabilir. Örneğin, bir kredi sözleşmesinde yer alan

kural aynen şu içeriktedir: “Müşteri kredi borcunu döviz olarak itfa

etmeyi seçtiği halde daha sonra kredi vadesi içinde herhangi bir sebeple

TL ödemeye dönmek hakkına sahiptir. Ancak böyle bir durumda müşteri

kredinin verildiği tarihten itibaren Türk Lirası ödeme planında gösterilen

taksitler üzerinden ödeme yapmakla yükümlüdür. Müşterinin ödemiş

olduğu döviz taksitleri karşılığı ödeme tarihindeki bankamız döviz satış

kurundan Türk Lirasına çevrilir ve bulunan meblağ ödeme planında

belirtilen taksit miktarından düşük ise, aradaki farklar müşteriden

temerrüt faiziyle tahsil edilir”107.

Yargıtay 11. Hukuk Dairesi108, bu konuya ilişkin olarak,

“…sözleşme koşullarından anlaşılacağı üzerinden davacı kredi

borçlusuna Türk lirası üzerinden borçlandığı krediyi ödemede döviz ve

yahut Türk lirası üzerinden ödeme şeklinde iki seçenek tanınmış

bulunmaktadır. Davacının beklenmeyen hal iddiasına dayanak yaptığı

döviz kurundaki aşırı yükselme, ödeme seçeneklerinden sadece bir

tanesiyle ilgili bulunmaktadır. Türk lirası üzerinden ödeme yapan kredi

borçluları yönünden dava konusu iddia ileri sürülmediğine göre,

davacının böyle bir durumda kendisinden beklenen davranış tarzı,

106 Y. HGK., E. 2003/13-599, K. 2003/599, T. 15.10.2003. Benzer kararlar için bkz. Y.

13. HD., E. 2009/2290, K. 2009/5422, T. 20.4.2009; Y. 13. HD., E. 2004/14870, K.

2005/3171, T. 3.3.2005; Y. HGK., E. 1998/13-815, K. 1998/835, T. 18.11.1998; Y. 3.

HD., E. 1994/6791, K. 1994/9014, T. 24.10.1994.

107 Bkz. BURCUOĞLU, Beklenmeye Hal, s. 71-72.

108 Y. 11. HD., E. 1995/534, K. 1995/4540, T. 2.6.1995.

Dövize Endeksli Tüketici Kredilerinde… AUHFD, 59 (1) 2010: 131-172

162

sözleşmede kendisine tanınan Türk lirası üzerinden ödeme planına

dönme seçeneğini kullanma ve o plana göre ödemelerini

gerçekleştirmek olmalıdır. Davacı tarafça kredi borçlusunun

seçimliğinde bulunan iki ödeme planından sadece birisi için beklenmeyen

hallerin gerçekleştiği ileri sürülerek uyarlama davası açılması ve

sözleşme koşullarının aynı koşullarda Türk lirası üzerinden kredi alan

borçlulara göre daha uygun hükümlere bağlanmasını istemek hem

sözleşmeye aynen uyma ilkesine, hem de MK. 2. maddesinde öngörülen

herkesin haklarını kullanmada ve borçlarını yerine getirmede hüsnüniyet

kurallarına uymakla yükümlü olduğu hakkındaki hükme aykırılık teşkil

edeceğinden benimsenmesi mümkün değildir” şeklinde karar vermiştir.

Kredi kullanmak için bankaya giden müşterinin önünde iki seçenek

bulunmaktadır. Bunlar biri, Türk Lirası cinsinden diğeri ise dövize

endeksli kredi kullanmaktır. Türk Lirası cinsinden kullanılacak olan

kredinin faizi yüksek olduğu dolayısıyla taksitleri de kendisi için

ödenemez olduğu için dövize endeksli krediyi seçmektedir109. Yukarıda

belirtildiği üzere, özellikle bankalar Japon Yeni’nin diğer dövizler

yükseldiği halde yükselmediğini söyleyerek müşterilerine Japon Yeni’ne

endeksli krediler verdiler. Gerçekten de dünyayı saran 2008 yılı

sonundaki ekonomik krize kadar diğer dövizlerde Türk Lirası karşısında

aşırı yükselme olduğu halde Japon Yeni’nde bu derece yükseliş

olmamıştır. Hal böyle olunca, müşteriler Japon Yeni’ne endeksli kredi

alma yoluna başvurdular. Ancak son ekonomik krizle birlikte diğer döviz

cinslerinde olduğu gibi Japon Yeni’nde de aşırı artışlar meydana

gelmiştir. Bu durumda sırf sözleşmede hüküm var diye yukarıda belirtilen

türden uyarlama yönteminin müşteriye uygulanması onun baştan itibaren

ekonomik mahvına sebep olmak demektir. Çünkü en baştan TL cinsinden

ödeyemeyeceği için dövize endeksli krediyi seçen müşteriye sonradan

kredinin verildiği tarihten itibaren Türk Lirası ödeme planında gösterilen

taksitler üzerinden ödeme yapmakla yükümlü tutmak, ayrıca temerrüt

faizinin de devreye girdiği düşünüldüğünde altından kalkamayacağı bir

109 BURCUOĞLU, Beklenmeyen Hal, s. 70.

AUHFD, 59 (1) 2010: 131-172 Yılmaz

163

yük yüklemek anlamına gelir110. Hal böyle olunca, bu türden bir hükmün

uyarlama hükmü sayılması mümkün değildir111.

6) Uyarlama Talebinde Bulunanın Kusurunun Olmaması

a) Genel Olarak

Bir sözleşmenin değişen şartlara uyarlanabilmesi için, uyarlama

talebinde bulunan kişinin kurusunun olmaması gerekir. Zaten bu sonuca,

yukarıda bahsedilen “hiç kimse kendi kusuruna dayanarak bir hak elde

edemez (nemo auditur probriam turpitudinem allegans)” şeklindeki genel

ilkeden de varmak mümkündür. Ancak buradaki kusur, haksız fiil ve akdî

sorumluluk anlamındaki kusurdan farklı olup, somut olayda dürüst bir

insan gibi hareket edip etmediğinin tespitine ilişkindir112.

Uyarlamada kusur; şartların değişmesinde ve edimin ağırlaşmasında

kusur olmak üzere iki şekilde ortaya çıkmaktadır. Yani, şartların

değişmesine kendi kusuruyla sebep olan taraf uyarlama talep

edemeyeceği gibi, edimin ağırlaşmasını önlemek için gereken tedbirleri

almayan taraf da uyarlama imkânından yararlanamaz113. Eğer borçlu,

diğer tarafın yaptığı teklifi vaktinde kabul etseydi ya da sözleşmede yer

alan uyarlamaya ilişkin bir hükümden yararlanarak borcundan kurtulma

110 Genellikle bütün bankalar müşterilerine aynı şartları uygulamaktadır. Bu sebeple,

bankadan kredi almak isteyen tüketicinin söz konusu şartları değiştirme imkânı

bulunmamaktadır. Bunun sonucu olarak, tüketicinin, bankanın şartlarını kabul etme

veya kredi alamama dışında üçüncü bir seçeneği bulunmamaktadır. Bkz. BAŞPINAR,

Kelepçeleme, s. 30.

111 BURCUOĞLU, Beklenmeyen Hal, s. 72. Gerçek olmayan yabancı para borcu şeklinde

gerçekleştirilen kredi sözleşmelerinde, sözleşmelerde kararlaştırılan yabancı para borcu

asıl edim, onun vade zamanındaki Türk Lirası karşılığı ise yedek edim olmaktadır. Yani

borçlu, yabancı para yerine onun vade günündeki Türk Lirası karşılığını ödeyebilme

imkânına sahip bulunmaktadır. Zaten borçlunun bir seçimlik yetkisi bulunmaktadır.

Borçluya verilen bu yetkiyi “uyarlama kaydı” olarak görmek mümkün değildir. Bkz.

BAYKAL, s. 250.

112 GÜRSOY, s. 153; BAYKAL, s. 250; ARAT, s. 135.

113 GÜRSOY, s. 154 vd.; ARAT, s. 136; BAYKAL, s. 252. Nitekim Yargıtay HGK.

18.04.1984 tarihli bir kararında, sözleşmenin ifası için gerekli olan dövizi önceden

tedarik etmediği ve tedarik edememe ihtimaline karşı tedbir almayan bir kurumu

kusurlu bulmuştur. Y. HGK., T. 18.04.1984, 11-139, 426 . Karar için bkz. YKD. Y.

1985, C. 11, S. 3, s. 321.

Dövize Endeksli Tüketici Kredilerinde… AUHFD, 59 (1) 2010: 131-172

164

imkânı varken bundan istifade etmediyse sözleşmenin değişen hal ve

şartlara uyarlanmasını talep edemez114.

Bir kimsenin kendi davranışıyla olağanüstü bir olaya yol açması

mümkün değildir. Ancak yukarıda belirtildiği üzere, uyarlamanın talep

edilebilmesi için sonradan meydana gelen değişikliğin mutlaka

olağanüstü nitelikte olması gerekmemektedir. Sonradan meydana gelen

olayın öngörülemez olması yeterlidir. Hal böyle olunca, bir tarafın böyle

bir olaya kendi kusuruyla yol açması mümkündür115.

Tarafların temerrüde düşmesi de uyarlama talebinde bulunmayı

engeller116. Nitekim Yargıtay 11. Hukuk Dairesi117 konuya ilişkin olarak

“…davacı tarafın davadan önce davalı bankaya olan borçları

bakımından temerrüde düştüğü ve temerrüde düşen borçlunun, borcunun

uyarlanması yönünden bir istemde bulunamayacağı anlaşılmasına

göre…” şeklinde karar vermiştir. Ancak borçlu, borçlu kendisini hiçbir

kusurun yüklenemeyeceğini ispat ederek temerrüdün sonuçlarından

kurtulabilirse, bu takdirde diğer şartların varlığı halinde uyarlama da

isteyebilir118.

b) Talepte Bulunanın Kusurlu Olmaması Şartının Dövize

Endeksli Krediler Açısından Değerlendirilmesi

Dövize endeksli kredilerde, uyarlama talebinde bulunan borçluların

ekonomik krizler sebebiyle edimler arasındaki dengenin bozulmasında

kusurlarının olmadığı ortadadır. Son ekonomik kriz 2008 yılı sonlarında

A.B.D.’de patlak vermiş olup, bütün dünyayı sarmıştır. Bu krizde

borçluların bir kusurunun olması düşünülemez. Daha önceki ekonomik

krizlerde de genellikle devalüasyon neticesinde döviz Türk Lirası

karşısında aşırı derecede değer kazanmış olup, hükümetlerin aldığı

devalüasyon kararında da borçluların kusurunun olduğunu söylemek

mümkün değildir.

114 GÜRSOY, s. 154.

115 ARAT, s. 136.

116 ARAT, s. 137; GÜRSOY, s. 154; BAYKAL, s. 251.

117 Y. 11. HD., E. 1995/3192, K. 1995/5844, T. 7.7.1995.

118 BAYKAL, s. 251; KAPLAN, s. 150-151; ARAT, s. 137.

AUHFD, 59 (1) 2010: 131-172 Yılmaz

165

Acaba kredi borçlusu ekonomik kriz öncesinde temerrüde düşmüş

ise, ekonomik kriz sonrası edimler arasında aşırı dengesizlik var diye

uyarlama talebinde bulunabilir mi?

Dövize endeksli kredi borçlusu, çıkan ekonomik kriz sebebiyle

dövizin aşırı yükselmesi sonucu borcunu ödeyemediği için temerrüde

düşerse, uyarlama talebinde bulunabilir. Buna karşılık, borçlu önceden

temerrüde düştüyse yani normal şartlar sürmesine rağmen borcunu

ödemediyse daha sonra şartların değişmesine dayanarak uyarlama

talebinde bulunamaz. Çünkü, borçlunun ödeme güçlüğüne düşmesinin

asıl sebebi şartların değişmesi değil, onun mütemerrit olmasıdır. Eğer

borcunu zamanında ödemiş olsaydı, şartların değişmesinden de

etkilenmez119.

III. SONUÇ

Dövize endeksli tüketici kredilerinde uyarlama sorunu ve

Yargıtay’ın bakışına ilişkin çalışmamızda vardığımız sonuçları maddeler

halinde aşağıdaki şekilde sıralamak mümkündür:

1. Döviz karşısında sürekli değer kaybeden Türk Lirası yerine

dövize endeksli kredi alanların, ülkemizde geçmişte yaşanan yüksek

enflâsyon ve ekonomik krizler karşısında bu tür artışları öngörmesi

gerektiği gerekçesiyle uyarlama talebinde bulunamayacağının120 kabulü

mümkün değildir.

2. Tüketicinin, sonradan meydana gelen değişikliği tahmin etmekle

birlikte, sonuçlarının bu derece ağır olacağına ihtimal vermediği veya

öngörmekle birlikte dikkate almadığı hallerde de uyarlamaya imkân

verilmelidir.

3. Edimler arası dengenin aşırı derecede bozulması durumunda

uyarlamanın söz konusu olabilmesi için ayrıca, edimler arası denge

ilişkisinin borçlunun yıkımına sebep olacak ağırlıkta olması

gerekmemektedir.

119 ARAT, s. 137.

120 Y. 13. HD., E. 2005/1874, K. 2005/9749, T. 9.6.2005.

Dövize Endeksli Tüketici Kredilerinde… AUHFD, 59 (1) 2010: 131-172

166

4. Her ne kadar, uyarlama talebinin kabulü için, edimin ifa

edilmemiş veya ifa edilmiş ise ihtirazî kayıtla ifa edilmiş olması

gerekiyorsa da, burada ikili bir ayrımın yapılması kanaatindeyiz.

Tüketicinin icra baskısı altında kendi ekonomik imkânlarıyla değilde,

başkalarından ödünç alarak borcunu ifa etmesi durumunda, sırf ihtirazî

kayıt koymadı diye uyarlama talebinin kabul edilmemesi yerinde değildir.

Çünkü bu durumda kredi borçlusu tüketici, bankaya olan borcunu ödemiş

olmasına rağmen halen borçlu olmaya devam etmektedir. Buna karşılık,

tüketici kendi imkânlarıyla, ekonomik olarak zorlanarak da olsa ihtirazî

kayıt koymadan kredi borcunu ödemiş ise, uyarlama talebinde

bulunamaz.

5. Dövize endeksli kredi sözleşmelerinde yer alan “Türk Lirası

üzerinden ödeme seçeneği” bir uyarlama hükmü değildir. Zira bu

seçenek, tüketicinin baştan taksit meblağı fazla olduğu için kabul

etmediği bir seçenektir. Bu hükme dayanarak tüketicinin uyarlama

talebinin reddedilmesi hakkaniyete aykırıdır.

6. Ekonomik kriz sebebiyle yetkili makamların verdikleri

devalüasyon sonucu dövizin Türk Lirası karşısında aşırı değer

kazanmasında, tüketicinin devalüasyon kararını öngörmemesi ona bir

kusur olarak yükletilmez. Zira tüketicinin, devalüasyonu tahmin etse bile,

yetkili makamların hangi oranda devalüasyon kararı vereceklerini

öngörmesi mümkün değildir.

7. Hâkim önüne gelen uyarlama taleplerinde, ekonomik krizden önce

borçlanılan dövizin satın alma gücünü tespit ederek, krizden sonra kredi

borçlusunun aynı satın alma gücüne sahip bir miktara tekabül eden

ödemeyi yapmasına karar verebilir. Veya hâkim, kriz öncesi ödenen son

taksiti esas alıp, bunu Türk Lirasına çevirip, krizden sonraki her taksit

ödemesine toptan eşya fiyat endeksleri veya tüketici endekslerindeki

periyodik artış oranlarının aynını veya bir miktarını yansıtabilir121.

8. Bakanlar Kurulu, yukarıda bahsedilen kararıyla, bu konudaki

uygulamalara düzenleyici bir sınırlama getirmek yerine, tüketicilere

121 AKMAN, Döviz Borçları, s. 185.

AUHFD, 59 (1) 2010: 131-172 Yılmaz

167

döviz kredilerini yasaklamayı tercih etmiştir. Hükümetin buradaki

tutumu, trafik kazalarını önlemek için yolu trafiğe kapatmaya

benzemektedir. Kanımızca, dövize endeksli kredilerin tümden

yasaklanması yerine bu tür kredi ürünlerinde mağduriyete sebep olacak

oranlarda kredi verilmesine sınır getirilmesi daha uygun olurdu. Dövize

endeksli veya döviz cinsinden konut kredisi ile ev alacak tüketicilere,

gayrimenkul tutarının %80'i değil de, %50'si kadar kredi alabilmesi

yönünde bir sınırlama getirilmesi, diğer kredi ürünlerinde de benzer

sınırlamalara gidilmesi daha yapıcı olurdu. Kuşkusuz bu değişiklikten en

negatif yönde etkilenen, dövize endeksli kredilerin daha çok kullanıldığı

mortgage (tutsat) kredileridir.

Dövize Endeksli Tüketici Kredilerinde… AUHFD, 59 (1) 2010: 131-172

168

KAYNAKÇA

AĞCAER, Arzu : “Dalgalı Kur Rejimi Altında Merkez Bankası

Müdahalelerinin Etkinliği”,http://www.tcmb.gov.tr/kutuphane/

TURKCE/tezler/arzuagcaer.pdf (16.02.2009).

AKİPEK, Şebnem : Türk Hukuku ve Mukayeseli Hukuk Açısından

Tüketici Kredisi, Ankara 1999.

AKMAN, Sermet : “Karşılaştırmalı Olarak Alman ve İsviçre – Türk

Hukuklarında Yüksek Oranlı Enflâsyonun Para Borçlarına Etkisi ve

Bu Konudaki Yargısal Kararlar”, İBD., Y. 1989, C. 63, S. 10-11-12,

s. 624-636. (AKMAN, Para Borçları).

……………………………….. : “Yüksek Oranlı Enflâsyon ve Ani

Ekonomik Krizin Para ve Döviz Borçlarına Etkisi, Ek (Munzam)

Zararın Tazmini”, İBD., Y. 1994, C. 68, S. 4-5-6, s. 181-194

(AKMAN, Döviz Borçları).

AKYAZAN, Sıtkı : “Taahhüt Sözleşmelerinde Görülen Götürü Bedel,

Sabit Fiyat, Mücbir Sebepler, Önceden Tahmin Edilmeyen Haller ve

Bunlardan Peşinen Feragat Hükümleri Üzerine Bir İnceleme”,

Batider 1973, C. VIII, S. 2, s. 291-310.

AKYOL, Şener : Dürüstlük Kuralı ve Hakkın Kötüye Kullanılması

Yasağı, İstanbul 2006.

ALBAŞ, Hakan : Paranın Değer Kaybından Doğan Zararın Tazmin

Edilebilirliği, Ankara 2004.

ALPTÜRK, Ercan : Soru ve Cevaplarıyla Mortgage Sistemi (Tutsat),

Ankara 2007.

ALTAŞ, Hüseyin : Eserin Teslimden Önce Telef Olması, Ankara 2003.

ALTUNKAYA, Mehmet : Edimin Başlangıçtaki İmkânsızlığı, Ankara

2005.

APPLEBEY, George : Contract Law, London 2001.

AUHFD, 59 (1) 2010: 131-172 Yılmaz

169

ARAL, Fahrettin : Borçlar Hukuku Özel Borç İlişkileri, 7. B., Ankara

2007.

ARAT, Ayşe : Sözleşmenin Değişen Şartlara Uyarlanması, Ankara 2006.

ASLAN, İ. Yılmaz : En Son Değişiklerle ve Yargıtay Kararları Işığında

Tüketici Hukuku, 2. B., Bursa 2004.

ATABEK, Reşat : “Uzun Süreli Sözleşmelerde Yeni Durumlara Uyum”,

BATIDER, 1984, S. 4, s. 87-103.

BAŞPINAR, Veysel : Borç Sözleşmelerinin Kısmî Butlanı, Ankara 1998

(BAŞPINAR, Butlan).

……………………………….. : “Kişilik Hakkı Açısından Kelepçeleme

Sözleşmeleri”, ABD., Y. 1999, S. 1, s. 17-34 (BAŞPINAR, Butlan).

BAYGIN, Cem : Yabancı Para Üzerinden Borçlanmalar ve Hukuki

Sonuçları, İstanbul 1997.

BAYKAL, Murat : “Yabancı Para Üzerinden Yapılan Banka Kredi

Sözleşmelerinde Uyarlama Sorunu ve Yargıtay’ın Yaklaşımı”,

BATİDER, Aralık 1998, C. XIX, S. 4, s. 231-265.

BAYSAL, Başak : Sözleşmenin Uyarlanması, İstanbul 2009.

BISCHOFF, Jacques : Vertragrisiko und clausula rebus sic stantibus,

Zürich 1983.

BURCUOĞLU, Haluk : Hukukta Beklenmeyen Hal ve Uyarlama,

İstanbul 1995, (BURCUOĞLU, Beklenmeyen Hal).

……………………………….. : “Hukukta Uyarlama Özellikle Taşınmaz

Kiralarında ve (Dövize Endeksli) Kredi Sözleşmelerinde Uyarlama”,

MHAD., Y. 1996, S. 20, s. 60-91 (BURCUOĞLU, Uyarlama).

BUZ, Vedat : “Gabin Halinde Edimler Arasındaki Aşırı Orantısızlığın

Giderilerek Sözleşmenin Ayakta Tutulması”, BATİDER, Aralık

1998, C. XIX, S. 4, s. 51-82.

Dövize Endeksli Tüketici Kredilerinde… AUHFD, 59 (1) 2010: 131-172

170

DOĞAN, İzzettin : “Paranın Değerden Düşmesi ve Akitlerin Hukukî

Durumu”, MHAD., 1972, S. 9, s.161176.

DOĞANAY, İsmail : “Sözleşme Yapıldıktan Sonra Devalüasyon

Sebebiyle Para Değerinde Meydana Gelen Büyük Değişiklikler,

Akdin Yerine Getirilmesine Mani Olur Mu?”, YD., Y. 1975, C. 1, S.

4, s. 23-46.

DURAL, Mustafa : Borçlunun Sorumlu Olmadığı Sonraki imkânsızlık,

İstanbul 1976.

DURSUN, Sanem A. : Borçlar Hukukunda Hakimin Sözleşmeyi

Tamamlaması, İstanbul 2008.

EDİS, Seyfullah : Türk-İsviçre Borçlar Hukuku Sistemine Göre Akdin

Lüzumlu Vasıflarında Hata, Ankara 1973 (SEYFULLAH, Hata).

……………………………….. : Medeni Hukuka Giriş ve Başlangıç

Hükümleri, 4. Basından Tıpkı Basım, Ankara 1993 (EDİS, Medeni

Hukuk).

EREN, Fikret : Borçlar Hukuku Genel Hükümler, 11. B., İstanbul 2009.

ERMAN, Hasan : İstisna Sözleşmesinde Beklenilmeyen Haller, İstanbul

1979.

FEYZİOĞLU, Turhan : İdare Hukukunda Emprevizyon Nazariyesi,

Ankara 1947.

GÖZÜBÜYÜK, Abdullah Pulat : “Olağanüstü Sebepler veya

Beklenmedik Haller Hukuku”, AD. 1953, S. 2, s. 903-911.

GÜLEKLİ, Yeşim : “Aşırı İfa Güçlüğü ve Alacaklının Tasavvurunun

Boşa Çıkması Halinde İşlem Temelinin Çökmesi Öğretisi”, MHAD.

1990, s. 43-69.

GÜRSOY, Kemal Tahir : Hususi Hukukda Clausula Rebus Sic Stantibus

(Emprevizyon Nazariyesi), Ankara 1950.

AUHFD, 59 (1) 2010: 131-172 Yılmaz

171

JAGGI, Peter/GAUCH, Peter : Kommentar zum Schweizerischen

Zivilgesetzbuch, Obligationenrecht, Art. 1-529 OR, Teilband V 1b,

Zürich 1980.

KAPLAN, İbrahim : Hakimin Sözleşmeye Müdahalesi, 2. b., Ankara

2007.

KARAYALÇIN, Yaşar : “Para Değerindeki Değişmeler – Yabancı

Sermaye ve Anonim Şirketlerde Aynî Pay”, Prof. Dr. Mahmut

Koloğlu’ya 70 inci Yaş Armağanı, Ankara 1975, s. 493-545.

KILIÇOĞLU, Ahmet : Borçlar Hukuku Genel Hükümler, 10. B., Ankara

2008.

KOCAYUSUFPAŞAOĞLU, Necip : “İşlem Temelinin Çökmüş

Sayılabilmesi için Sosyal Felaket Olarak Nitelenebilecek Olağanüstü

Bir Olayın Gerçekleşmesi Şart Mıdır?”, Prof. Dr. Kemal Oğuzman

Anısına Armağan, İstanbul 2000, s. 503-514

(KOCAYUSUFPAŞAOĞLU, İşlem Temeli).

……………………………….. : Güven Nazariyesi Karşısında Borç

Sözleşmelerinde Hata Kavramı, İstanbul 1968,

(KOCAYUSUFPAŞAOĞLU, Hata).

OĞUZMAN, Kemal/ÖZ, Turgut : Borçlar Hukuku Genel Hükümler, 5.

B., İstanbul 2006.

ÖNAL, Y. Beyazıt/TOPALOĞLU, Mustafa : İpotekli Konut Finansmanı

ve Hukuku Mortgage (Tutsat), Adana 2007.

REİSOĞLU, Safa : Borçlar Hukuku Genel Hükümler, 21. B., İstanbul

2010.

SARIAL, M. Enis : “Beklenmeyen Halin Sözleşmeye Etkisi”,

Günümüzde Yargı, Nisan 1980, S. 48, s. 24-30.

SEROZAN, Rona : İfa, İfa Engelleri, Haksız Zenginleşme, 3. B., İstanbul

2002 (KOCAYUSUFPAŞAOĞLU, Necip/HATEMİ,

Hüseyin/ARPACI, Abdülkadir, Borçlar Hukuku Genel Bölüm, C.

III), (SEROZAN, İfa Engelleri).

Dövize Endeksli Tüketici Kredilerinde… AUHFD, 59 (1) 2010: 131-172

172

……………………………….. : “Karşılıklı Sözleşmelerde Baştan

Dayatılmış veya Sonradan Oluşmuş Edimler Arası Dengesizliğin

Uyarlama Yoluyla Düzeltilmesi, Prof. Dr. Kemal Oğuzman Anısına

Armağan, İstanbul 2000, s. 1013-1030 (SEROZAN, Uyarlama).

SİRMEN, Lale : Borçlar Hukuku Genel Hükümler (Ders Notları),

Ankara 1996.

SMITH, S. John : The Law Of Contract, London 2002.

TANDOĞAN, Halûk : Borçlar Hukuku Özel Borç İlişkileri, C. II, 3. B.,

Ankara 1987.

TEKİNAY/AKMAN/BURCUOĞLU/ALTOP : Tekinay Borçlar Hukuku

Genel Hükümler, 7. B., İstanbul 1993.

TOPUZ, Seçkin : Türk - İsviçre ve Alman Borçlar Hukukunda Denge

Bozulması ve İfa Güçlüğü Durumlarında Sözleşmeye Müdahale,

Ankara 2009.

TUNÇOMAĞ, Kenan : “Borcun İfasında Aşırı Güçlük ve Alman

Yargıtayı”, MHAD., 1967, S. 1, s. 87- 108.

YAVUZ, Cevdet : Türk Borçlar Hukuku Özel Hükümler, 7. B., İstanbul

2007.

ZEVKLİLER, Aydın/AYDOĞDU, Murat : Tüketicinin Korunması

Hukuku, 3. B., Ankara 2004.

AUHFD, 59 (1) 2010: 131-172 Yılmaz

173

ÇEVİRİ /Translation

Dövize Endeksli Tüketici Kredilerinde… AUHFD, 59 (1) 2010: 131-172

174