İcra-İflas Kanununa Göre Bilgisayar Haczinin Temel Anayasal Haklar Açısından Değeri

[Av.Selin Çam]

İCRA VE İFLAS KANUNUNA GÖRE ALACAKLININ HACİZ İSTEME HAKKI VE BİLGİSAYAR HACZİNİN TEMEL ANAYASAL HAKLAR AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ

İcra ve İflas Kanunu (İİK) md. 78-105 hükümleri arasında düzenlenen “Haciz” kurumu; “kesinleşmiş bir icra takibinin konusu olan belli bir para alacağının ödenmesini sağlamak için, bu yolda talepte bulunan alacaklı lehine, söz konusu alacağı karşılayacak miktar ve değerdeki borçluya ait mal ve haklara, icra dairesi tarafından hukuken el konulmasıdır” şeklinde tanımlanabilir(1).

Haciz kurumu borçlunun temel anayasal haklarına müdahalenin, yasal istisnalarından birini oluşturmaktadır. İcra ve İflas Kanunu haciz bakımından haczi yapan icra dairesi görevlisinin dikkate alması gereken önemli bazı ilkelerin altını çizmektedir. Konumuz bakımdan önem taşıyan iki önemli ilke şunlardır:

- Hacizde Ölçülülük İlkesi veya Hacizde Tertip: Borçlunun mallarından ancak alacağın ana ve faizi ile takip giderlerini karşılayacak kadarı haczedilir, daha fazlası haczedilemez (İİK md. 85/I).
- Haczi koyan icra müdürü, borçlu ile alacaklının menfaatlerini mümkün olduğu ölçüde bağdaştırmakla yükümlüdür (İİK md. 85/VI).


İİK’na HAKİM BU İLKELER IŞIĞINDA BİLGİSAYAR HACZİ

İİK md. 85’de yer alan bu iki ilke açısından soruna yaklaşıldığında, alacaklının talebi üzerine borçlunun evine veya şyerine haciz için giden icra müdürünün hacizde bir sıraya uyması gerekmektedir. Önce borçlunun “çekişmesiz” mallarının haczi gereklidir. Çekişmesiz mallardan da önce “taşınırlar”’ın haczi gerekmektedir. Taşınırların haczinde de kendi içinde belli bir sıra söz konusudur: Taşınır mallardan muhafaza ve satılması daha kolay olan mallar –örneğin; altın, gümüş, para vs.- ile yokluğu borçluya en az yük teşkil eden mallar daha önce haczedilmelidir.

Bu kural uyarınca haciz yapan müdür, eğer yukarıda tanımlanan nitelikte taşınır mal mevcutsa ve alacağı karşılamaya yeterli ise, borçlunun bilgisayarına haciz koymamalıdır. Ancak; söz konusu nitelikteki taşınır malların haczine rağmen, takip konusu alacak karşılanamayacak durumda ise, bu olasılıkta borçlunun bilgisayarının haczi yapılmalıdır.

UYGULAMADA MEVCUT DURUM

Bilgisayar hacizleri bakımdan uygulamada icra müdürleri tarafından Adli Biliim’e ilişkin ilkeler gözetilmeden bilgisayarlara el konulmaktadır. Ceza yargılamaları bakımından birçok noktada eleştirilmesine rağmen, bilgisayarlara el konulması ve arama yapılmasına ilişkin CMK md. 134 hükmü mevcut iken, hukuk davaları bakımından ister yargılamada delil olarak kullanılacak bilgisayarlar açısından ister alacaklının alacağı için haczedilecek bilgisayarlar bakımından bu el koymanın nasıl ve ne şekilde yapılacağına ilişkin olarak Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanununda (HUMK) ve İİK’da herhangi bir hüküm mevcut değildir.

Bilgisayara el konulması durumunda, alacaklı ve icra müdürü için önemli olan kural olarak o bilgisayar içindeki veriler değil, bilgisayarın maddi değerdir. Ancak; uygulamada içindeki veriler bakımından borçlunun “özel hayatının gizliliği hakkı” ve “kişisel verilerinin korunması ve gizliliği” şeklindeki ilkeler gözetilmeden bilgisayarlar haczedilmekte ve alacaklının talebi üzerine borçlunun elinden alınmakta ve satış aşamasına kadar yeddieminliklerde veya Adalet Bakanlığı’nın açtığı depo veya garajlarda muhafaza edilmektedir. Haciz sırasında da icra müdürü tarafından bir bilgisayara el koymaya ilişkin adli bilişimin “toplama ve el koyma” aşamasına hakim ilkeler bilinmediği için, bilgisayarlar uygun olmayan şekillerde taşınıp, yine satış aşamasına kadar fiziki koşullar bakımından uygun olmayan yerlerde saklanmaktadır. Bu uygun olmayan koşullar bilgisayar içinde yer alan verileri bozabileceği veya tahrip edebileceğinden verilerin sahibi olan borçlu açısından hukuka aykırı sonuçlar doğurabilecektir. Aynı şekilde ihale aşamasında bilgisayarın yeni alıcısı bakımından da örneğin; işletim sistemi hasar görmüş bir bilgisayarı satın almak bu durumun bilinip bilinmemesine göre ihle prosedürünü etkileyecek bir olgudur.

Dolayısıyla uygulamada ihale veya satış aşamasında içindeki veriler ve bunlar bakımından borçlunun sahip olduğu temel haklar gözetilmeden bilgisayarlar satılmaktadır. Bilgisayarı ihalede satın alan alıcı ise; hard diskinde borçluya ait birçok özel, kişisel veya ticari bilginin bir anda bilgisayarla birlikte yeni sahibi olabilmektedir.


ÖNERİLEN ÇÖZÜM

Her ne kadar yasalarda açık bir hüküm mevcut değilse de, uygulamada icra müdürünün özellikle İİK md. 85/VI’daki alacaklı ile borçlunun menfaatlerini mümkün olduğu ölçüde bağdaştırma yükümlülüğü uyarınca bilgisayar haczi bakımından dikkate alması gereken kurallar şunlardır:

- İcra müdürü haciz sırasında açık olan bilgisayarı gerekiyorsa mutlaka borçluya kapattırmalıdır veya kapalı olan bilgisayarda az sonra anlatacağımız şekilde borçlu tarafından yedekleme yapılması gerekli olduğunda, bilgisayarın mutlaka borçlu tarafından açılmasını talep etmelidir.
- Bilgisayarına el konulacak olan borçluya, bilgisayar içinde yer alan tüm verilerin yedeklemesinin ve bu verilerin adli bilişim anlamında silinmesinin uzmanlar tarafından yapılmasını isteyip istemediğinin ve bu işin söz konusu olacak masrafları ödeyip ödemeyeceğinin sorulması: Adli bilişim anlamında bir bilgisayarın ayna görüntüsünün alınması ve yine adli bilişim anlamında bilgisayardaki borçlya ait tüm verilerin silinmesi işlemi bu konuda uzman olan kişiler tarafından yapılabilecek bir işlem olduğu için, bu husus borçluya açıklanmalı ve böyle bir işleme rıza gösterip göstermediği ve masraflarını üstlenip üstlenmeyeceği icra müdürü tarafından sorulmalıdır. Eğer borçlu bu işleme rıza gösterirse, bilgisayar icra müdürü tarafından adli bilişim ilkelerine uygun olarak sökülmeli, etiketlenmeli, özel paketlere konulmalı ve verilerin zarar görmemesi için fiziki olarak uygun koşullarda muhafaza edilmelidir(2).

Bilgisayarı bu şekilde hazceden icra müdürü ayna görüntünün alınması verilerin silinmesi için bilgisayarı ya Emniyet Müdürlüklerinin ilgili birimlerine veya bu işlemleri yapabilecek resmi bilirkişilere göndermelidir. İlgili kurumlarca alınan ayna görüntü icra müdürü tarafından borçluya teslim edilecektir. Borçluya ait veriler bakımından temizlenmiş durumda olan bilgisayar da artık satış aşamasında herhangi bir sorun olmadan satılabilecektir. Ayna görüntü alınması ve silme işlemleri, bilgisayara haciz konduktan sonra, alacaklının rızası ile bilgisayar borçluda bırakıldıysa, satış aşamasına kadar bizzat borçlu tarafından bu konuda hizmet veren özel kurumlara da yaptırılabilir.
- Borçlu bu şekilde bir işlem yapılmasını istemediğini beyan ederse, en azından bilgisayarındaki veriler bakımından kendi olanakları ile yedekleme yapmasına ve verileri silmesine olanak verilmesi: Yukarıda seçeneği tercih etmeyen borçlular bakımından icra müdürünün haciz sırasında, eğer alacaklı bilgisayara haciz konulmasına rağmen borçluda bırakılmasına rıza göstermemişse, borçlunun kendi olanaklarıyla verilerini yedeklemesi ve silmesi için uygun olan süreyi borçluya tanıması gereklidir. Haciz konulduktan sonra, alacaklının muvafakati ile bilgisayar borçluda bırakılacaksa, bu takdirde satış aşamasına kadar borçlunun bu verileri yedeklemesi veya silmesi gerektiği kendisine bildirilir. Kendi olanaklarıyla özellikle silme işlemini gerçekleştiren borçluya, bu verilerin sonradan ihale aşamasında bilgisayarı satın alan alacaklı tarafından tekrar elde edilebileceği olasılığı icra müdürü tarafından hatırlatılmalıdır.
- Haciz sırasında alacaklı veya borçlu tarafından bilgisayarın maddi değerinden çok, içindeki verilerin ekonomik veya ticari değerlerinin önemli olduğu belirtilir ve alacaklı bu verilerle birlikte bilgisayarı haczettirmek ister ve borçluda buna rıza gösterirse, hard diskte bulunan verilerin ekonomik değeri, icra müdürü tarafından bilirkişiye tespit ettirilir ve bilgisayar bu verilerle birlikte sahip olduğu değerle haciz tutanağına yazılır.

Yrd. Doç. Dr. Leyla Keser Berber

[K.V.]

Teşekkürler Sayın c_selin.

Bu konuda nacizane düşüncemi paylaşmak isterim:

Hacizde tertip müessesesine istinaden bilgisayarların haczi, Sayın BERBER'in bahsettiği şartlar altında yapılmalıdır. Ancak bilgisayar dediğimizde aklımıza monitör, klavye, fare ve nihayetinde "kasa" olarak tabir ettiğimiz ve içinde elektronik parçaların bulunduğu (anakart, ekran kartı, ram, harddisk vb.) mekanizma aklımıza gelmektedir. Genel anlamda Sayın BERBER'in zikrettiği üzere olmakla beraber, özel olarak duruma bakmak gerekirse; Monitörün, klavyenin, farenin vb. haczi ayrı olarak yapılabilmekle; monitörün, klavyenin, farenin haczedilmesi Sayın BERBER'in değindiği borçlu menfaatleri ile çelişmeyecektir.
Bilgisayar kasasını bu bağlamda değerlendirecek olursak,
Bilgisayar kasalarının içinde (genel olarak) bir anakart, anakart, anakart üstünde ses kartı işlemci, ekran kartı ve ram ile anakarta bağlı harddisk, dvd/cd sürücü, varsa disket sürücü ve benzer parçalar bulunur. Bu parçalardan harddisk bize ait her türlü verinin bulunduğu, kişisel bilgilerimizin (fotoğraflarımızdan tutunda belgelerimize kadar her türlü verinin) kaydedildiği, saklandığı parçadır. Dolayısıyla hardiskin başkalarının eline geçmesi kişiye ait her türlü bilginin de el değiştirmesi anlamına gelir. Bilgisayarın haczi esnasında bilgisayar kasasının açılarak harddiskin sökülürek, kasadan çıkarılarak borçluya teslim edilerek (ki harddiskin çıkarılması zor bir parça olmayıp, işlem çok kısa sürede tamamlanabilir.) haczedilmesi her türlü sorunu ortadan kaldıracaktır. Kaldı ki bu işlem sonucunda sistem herhangi bir zarar görmeyecektir. Yeni bir harddiskle bilgisayar çalışmaya devam edecektir. Sadece doğal olarak bilgisayarın değerinde içinden bir parçanın alınması sebebiyle bir miktar düşme söz konusu olacaktır. Diğer yandan çıkarılan harddiskte herhangi bir zarara uğramayacak farklı bir bilgisayara bağlandığında içindeki verilere ulaşılabilecektir. Harddisk kişisel verileri depoladığı için kişi açısından oldukça önemli ve gereklidir. Hatta çağımızın bilişim çağı olduğunu, bir çok işlemi bilgisayarlar ve interneti kullanarak gerçekleştirdiğimizi , kimimizin aile fotoğraflarından düğün fotoğraflarına kadar âdeta sanal fotoğraf albümü gibi kullandığımızı, a'dan z'ye her türlü veriyi bilgisayarlarda (harddisklerde) depoladığımızı düşünürsek harddiski İcra ve İflas Kanunu'nun m. 82/1, b.2'de yer alan "borçlunun zatı ve mesleki için lüzumlu eşyası"ndan sayabiliriz. Böyle bir çözümün ideal olabileceği kanısındayım. Diğer yandan harddisklerin verilerinin ayna görüntüsünün alınması ve akabinde verilerin özel yöntemlerle silinmesi esasında maliyetli ve zaman alan işlemlerdir. Hatta işlemin maliyeti belki aynı nitelikte sıfır bir harddiskin fiyatı kadar bile olabilir. Diğer yandan harddiskteki verilerin özel yöntemlerle silinmesi işlemi de harddiskin kapasitesinin büyüklüğüne ve kullanılacak yönteme göre bir hayli zaman alacaktır. Bu işlemin denildiği gibi Emniyetin ilgili birimince veya diğer resmi kurum ilgililerince yapılacağını kabul edersek bu ise bu kurumların ve bu kurum çalışanlarının aşırı meşguliyetine sebep olacaktır (tabiki bunu değerlendirirken bilgisayarın ülkemizde kullanımının yaygınlığını, icra dairelerinde haciz bekleyen dosyaların sayısını da göz önünde bulundurduğumuzda çıkan sonuç sanırım daha vahim olacaktır). Borçlunun kendi olanaklarıyla yedekleme ve silme işlemlerini yapması pek mümkün görünmemektedir. Zira bu işlemler kolay işlemler değildir. Özellikle veri yedeklemeden ziyade verilerin kalıcı bir şekilde silinmesi bir çok kullanıcının zorlanacağı işlemlerdendir diye düşünüyorum.

Netice itibariyle çözüm yolu olarak; bilgisayarın haczedilirken harddiskin çıkarılarak borçluya verilmesi ve o şekilde haciz işleminin yapılması, harddiskin lüzumuna binaen haczedilemeyecek eşyalardan olduğunun kabulü hem borçlu için, hem alacaklı için daha uygun, masrafsız, külfetsiz olacaktır.


Konuya değinmiş olması sebebiyle Sayın Hocamız Yrd. Doç. Dr. Leyla Keser Berber' e teşekkür ederim.

[Av.Selin Çam]

Rica ederim Sayın K.V .

Sayın Leyla Keser Berber, yayınlarını okuduğum ve Bilişim Hukuku alanında oldukça yetkin bir isim.Kişisel verilerin korunmasının bir hak olduğunun kavranmaya başlanması ile ortaya çıkan bu probleme değindiği ve çözüm önerisi sunduğu için bende kendisine teşekkür ederim.

Bilgisayarlar artık kişiler için bir çok şey demek.Bu nedenle, bilgisayarlara el koymanın ne şekilde yapılacağının belirli standartlara oturtulması gerekiyor.
Bu standartların uygulanabilirliği ise ancak icra hukuku ve uygulanışı konusunda farklı koşulların oluşturulmasıyla mümkün.