www.hukuki.net

1. Düşünceyi Açıklama Özgürlüğüne İlişkin İçtihat

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin (bundan böyle Sözleşme kısaltması kullanılacaktır) 10. maddesinde düşünceyi açıklama ve haberleşme özgürlüğü düzenlenmiştir. Sözleşme 4 Kasım  1950’de imzalanmış, 3 Eylül 1953’de yürürlüğe girmiş ve Avrupa Konseyine üye 43’devletten 41 tanesi tarafından onaylanmıştır[1]. 10. madde şöyledir :

Herkes düşünceyi açıklama hakkına sahiptir. Bu hak düşünce hürriyetini ve resmi makamların müdahalesi ve memleket sınırları söz konusu olmaksızın, haber veya fikir almak veya vermek özgürlüğünü içerir. Bu madde, devletlerin radyo, sinema veya televizyon işletmelerini bir izin rejimine tabi kılmalarına engel değildir.

Bu hürriyetlerin kullanılması, ulusal güvenliği, toprak bütünlüğü, kamu güvenliği, düzenin korunması, suçu önlenmesi, sağlığın ya da ahlakın ve başkalarının şöhret ya da haklarının korunması için, demokratik bir toplumda zorunlu önlemler niteliğinde olarak, gizli haberlerin açıklanmasının engellenmesi ya da yargı erkinin üstünlüğünün ve tarafsızlığının sağlanması bakımından, kanunla belirli işlemlere, koşullara, sınırlamalara ya da yaptırımlara bağlı tutulabilir*.

Avrupa İnsan Hakları Komisyon ve Mahkemesi’nin (bundan sonra Komisyon ve Divan denilecektir) bu maddeye ilişkin içtihatı zengindir.[2] Divan düşünceyi açıklama özgürlüğünü, demokratik toplumların ilerlemesi ve her ferdin gelişimi için temel koşullardan birini oluşturduğu şeklinde nitelendirmiştir[3]. Bundan başka, Divan, Association Ekin davasında, Sözleşmenin 10. maddesiyle tanınan hakların "sınır tanımayan" bir değere sahip olduğunu teyit etmiştir.[4] Divan’a gore, özellikle yabancı kaynaklı yayınları düzenleyen bir tüzüğün bulunması, "doğrudan Sözleşmenin 10. maddesinin 1. fıkrası ile tam bir tezat oluşturur" (paragraf 62). 1939’da geçerli olan durumun, yabancı yayınları daha katı bir denetime tabi tutmayı haklı kıldığını tesbit etmekle birlikte, Divan, böyle bir ayrımcı mevzuatı yürürlükte tutmanın "çok zor savunulabilir olduğunu" düşünmektedir (paragraf 62).

Sözleşmeye göre, düşünceyi açıklama ve haberleşme özgürlüğü mutlak değildir. Devlet bu özgürlüğe (düşünce, haber ve fikirlerin açıklanışı hangi araçla olursa olsun), haklı olarak müdahale edebilir. Bu çerçevede 10. maddenin 1. paragrafının üçüncü cümlesinin (Bu madde, devletlerin radyo, sinema veya televizyon işletmelerini bir izin rejimine  tabi kılmalarına engel değildir.) 2. paragraf ile bağlantılı olarak uyumunu ortaya koymakta fayda vardır. Divan’ın açıklamasına göre, üçüncü cümlenin amacı :

Devletlerin toprakları üzerinde radyo yayıncılığını örgütlemeyi, özellikle teknik yönleri … açısından bir izin rejimine tabi tutabileceğini açıklamaktır. Bunlar önemli olduğu kadar, müstakbel istasyonun nitelik ve amaçlarına, ulusal, bölgesel veya yerel düzeyde uyum olanaklarına, belli bir kitlenin hak ve gereksinimlerine ve uluslararası hukuki belgelerden doğan diğer yükümlülüklere  ilişkin diğer gerekçeler de bir iznin verilip verilmemesinin koşulu olabilir. Bununla birlikte 2. paragrafın öngördüğü gayelerden biriyle bağdaşamayabilen 1. paragrafın üçüncü cümlesi açısından yasal olan amaca bağlı olarak müdahale söz konusu olabilir. Ancak, bunların Sözleşmeye uygunluğu, böyle bir müdahale için diğer zorunululukların ışığında yorumlanmak zorundadır[5].

Eğer 2. paragrafta öngörülen koşullar yerine getirilmemişse, düşünceyi açıklama ve haberleşme özgürlüğünün sınırlandırılması Sözleşmenin bir ihlalini oluşturur. Hukuka uygun sınırlama halleri yasa ile öngörülmeli[6] ve demokratik bir toplumda zorunlu önlemler niteliğinde olmaları halinde kabul edilebilmelidir.

10. maddenin 2. paragrafında kabul edilebilirliği beyan edilen düşünceyi açıklama ve haberleşme özgürlüğünün kullanılmasına getirilen sınırlamalar üç kısımdır :

•           Genel yararı korumaya dönük olanlar (ulusal güvenliği, toprak bütünlüğü, kamu güvenliği, düzeni koruma, suçu önleme, sağlığı ya da ahlakı koruma) ;

•           Diğer kişisel hakları korumaya dönük olanlar (başkalarının şöhret ya da haklarının korunması, gizli haberlerin açıklanmasının engellenmesi) ;

•           Yargı erkinin üstünlüğünün ve tarafsızlığının sağlanması için zorunlu olanlar.

Bu liste çok geniş görünebilir, fakat her sınırlamanın, kanunla öngörülmesi ve demokratik bir toplumda zorunlu olması gerekir. Divan, birçok defa, Avrupa denetimi çerçevesinde müdahalenin zorunluluğunun test edilmesinin öneminin altını çizmiştir.

Divan’ın sürekli içtihatına göre :

Üye devletler müdahalenin zorunluluğunu değerlendirme konusunda belli bir takdir hakkına sahiptir, fakat bu takdir hakkı, duruma göre, az veya çok daha geniş Avrupa denetimi ile eş zamanlıdır. Eğer bu müdahale 10. maddenin 1. paragrafında güvence altına alınan hak ve özgürlüklerin kullanımına ilişkin ise, Divan’ın birçok kere vurguladığı gibi, bu hakların önemi nedeniyle, denetimin çok sıkı olması gerekir. Bunları sınırlama zorunluluğu inandırıcı bir şekilde ortaya konulmalıdır[7].

Divan bu yaklaşımı, yakın bir zaman önce "ulusal takdir hakkının, basın özgürlüğünün sağlanması ve korunmasına ilişkin demokratik bir topluluğun çıkarı ile çatıştığını" belirterek teyit etmiştir[8].