Necip Fazýl'ýn sahnelenen tiyatrolarý

NECÝP FAZIL’IN SAHNELENEN TÝYATROLARI

Sadýk Yalsýzuçanlar

‘Öntarafý açýlýr kapanýr bir mikap (küp) içinde hayatý yakalamak...Kapana kýstýrýr gibi...Tiyatro budur.’ Tiyatroyu böyle tanýmlar Necip Fazýl. Tiyatrodan çok sinemayý tarifeder gibidir. Gerçi biri sahnede yapar bunu, diðeri film þeritlerinde. Karelere yaþamýn kimigörünümlerini ve zamaný hapsetmektir sinema. Necip Fazýl, ondan çok tiyatroya daha çok ilgi duymuþ ve çaba harcamýþtýr. Þöyle sürdürür: ‘Ýþte tiyatro, her vakit hedefine farkýnda olmadan giydirdiðimiz bu þeffaf mikabýn, bütün hayata külah gibi geçmiþ ve içtimai müessese halinde billurlaþmýþ ta kendisi...O, içinde hayatý öðüttüðü, ön tarafý açýlýr kapanýr mikabýn esrarlý dört köþesiyle, açýkta göz planýnda...Rüya, maddeye aktarýlmýþçasýna...Yeri de sanat hisarýnýn en yüksek burcu.’ Tiyatronun rüya ile iliþkisine dair bu ima da heyecan vericidir. Necip Fazýl, tiyatroyla, yaþamýn bir düþ halinde sahnede somutlaþmasýndan söz etmektedir. Aslýnda, onun amacý, kadim Yunandan bu yana köklü bir geleneðe sahip olan bu dramatik oyun aracýlýðýyla,insaný, ‘derinliðine doðru’ anlatmaya koyulmaktýr. Þöyle diyecektir: ‘Ýster derinliðine doðru insan, ister bu insanla beraber sýðlýðýna doðru cemiyet davasýnda, gayeli ve gayesiz, fakat kelime ve hareketlerin mimarý her sanatkara imparatorluk tacý tiyatrodadýr. Hele yeni insanla beraber cemiyet yoðurucusu, fikirci ve aksiyoncu sanatkar, o pýnardan baþka hiçbir kaynakta susuzluðunu gideremez. Tez’in laf olmaktan çýkýp, büyü olduðu yer, iþte o esrarlý dört köþe...’ Bu belirlemede de, tiyatro türünün kökenindeki ‘büyü’ ve dini ritüellere bir imayý sezmek mümkündür. Ne ki ‘tez’ diyerek altýný kalýn çizgilerle çizdiði o ‘fikir’ kaygýsý, Necip Fazýl tiyatrosunun bir anlamda dramatik zaaflarýna da kaynaklýk edecektir. Bu zaaflar, gerçi, O’nun tartýþmasýz etkili ve çarpýcý retoriði arasýnda gizlenir ve yiter ama, sýký bir göz, özellikle Bir Adam Yaratmak ve Reis Bey dýþýndaki piyeslerinde, ‘tez’in, abartýlý biçimde ‘söz’e dönüþtüðünü rahatlýkla görebilir. Bu, belki de tiyatroda en az baðýþlanan bir suçtur. Ama söz konusu Necip Fazýl ve yaklaþtýðý ‘tema’lar olunca, bu suç olmaktan çýkar. Necip Fazýl, çok sayýda tiyatro eserine imza atar. Bunlar, Tohum, Bir Adam Yaratmak, künye, Sabýrtaþý, Para, Nam-ý Diðer Parmaksýz Salih, Reis Bey, Siyah Pelerinli Adam, Ulu Hakan Abdulhamid Han, Yunus Emre, Ýbrahim Edhem, Kanlý Sarýk, Mukaddes Emanet, Sabýr Taþý ve Ahþap Konak’týr. Ýlk göz aðrýsý, 1935’te yayýmladýðý Tohum’dur. Bu dönem, onun yaþamýnda Þeyhine intisab ederek yeni bir dünyaya gözlerini açtýðý ve ‘eser verme’ sürecine girdiði bir dönemdir. Hafta Mecmuasý’nýn 21. sayýsýndan (1935) öðrendiðimize göre, bu üç perdelik piyes, henüz oynanmadan ‘matbuat ve edebiyat muhitlerinde büyük bir alaka ve merakla’ karþýlanmýþtýr. Ýstanbul Þehir Tiyatrosu, Cumhuriyet Bayramý günü olan 29 ilkteþrin, (Ekim) Salý günü akþamý oyun sahnelenmeye baþlar. Olay, Maraþ’ýn Fransýz iþgali altýnda bulunduðu tarihlerde, Maraþ yakýnlarýnda bir handa geçer. Ýhtiyar hancý esaretten yeni dönmüþ Ýstanbul’lu genç bir yolcuya iþgal facialarýnýanlatmaktadýr. Ýç ve dýþ düþmanlarýn elindeki Maraþ’ýn kurtuluþ umudu, Ferhad beydedir. Ferhad’ýn kardeþi Osman, meydan okuyan bir mektup üzerine çetecilerin yanýna gitmiþ, öldürülmüþtür. Çeteciler, Osman’ýn karýsýný da kaçýrýrlar. Ferhat bey, genç yolcu ile çetecilere yazýlý haber gönderir: gece yarýsý gelecektir. Saat tam onikide çetecilerin toplandýðýmeyhanenin kapýsý açýlýr, içeri giren Ferhat, tavandaki lambayý koparýp atar, karanlýðýferyatlar kaplar. Ferhat, çetecilerin reisini daða kaldýrmýþ, Fransýzlar, Osman’ýn karýsýný geri
--------------------------------------------------------------------------------

vermek zorunda kalmýþlardýr. Ferhat, genç yolcuya Ýstanbul’a dönmesini, Osman’ýn karýsýnýn da Ýstanbul’a gideceðini, kadýnýn bir yol arkadaþýna ihtiyacý olduðunu söyler. Yolcu bir þey daha öðrenmiþtir: Kadýn, kocasý Osman’ý deðil, kayýnbiraderi Ferhad’ý sevmiþ, Farhat da kadýna platonik bir aþkla baðlanmýþtý. Ferhat, yolcudan, bunun da bir sýr olarak aralarýnda kalmasýný ister. Bu son konuþma sýrasýnda, dýþarda sevinç silahlarý patlar: Maraþ, düþmaniþgalinden kurtulmuþtur. Yolcu, yanýnda Osman’ýn karýsý, Maraþ’tan ayrýlýr. Ýlk temsili, Ýstanbul Þehir Tiyatrosunda 29 ekim 1935’te gerçekleþen Tohum, Necip Fazýl’a göre, ‘saf müslümanlýk ve türklük yataðýna ait bir kahramanlýk destaný’dýr. Babýali’da, Kýsakürek, Tohum’un doðuþ öyküsünü þöyle anlatýr: ‘Ertuðrul Muhsin’i, Rus konsolosluðunda Babýali þövalyelerine verilen bir çayda tanýmýþýtý. Daha evvel de Giresun Osmanlý Bankasýnda çalýþýrken onu bir eczahanede görmüþ, eczahane sahibiyle þöyle konuþtuðuna þahit olmuþtu: ‘Dünkü ‘Cehennem’ temsiline doðrusu bayýldým. O ne harikulade iktibas ve bilhassa temsil!..Aslý ‘Baba’ deðil mi o piyebin? ‘Evet...’ ‘Çok cesur bir eser!..’ ‘Öyle!..Benim anladýðým, cesur ve küstah sanattýr.’ Mistik Þair de o temsilde bulunmuþ ve Muhsin’in piyes kahramanýný canlandýrýþýnda, belkimiðinden aþaðý bir yýlan kaymýþcasýna ürpertilerle dolmuþtu. Bu adam, sahnede hususiyle yýrtýnan rollerde fevkalade, eþi görülmemiþbir þeydi. ‘Küstah sanat...’ Bu lafý unutmuyordu. Daha sonra onu, Ýstanbul’da (Hamlet)de de seyretmiþ ve ilk kýymet hükmünü, hem de daha derinden sürdürmüþtü: Büyük aktör!... Ellerinde çay kadehleri, Sovyet konsoloshanesinde konuþuyorlar...Yanlarýnda üçüncü bir adam...Elçiliðin kültür ateþesi (Mihailof)... ‘Niçin tiyatro eseri yazmýyorsunuz? Neden bizi yerle eserden mahrum býrakýlorsunuz?’ ‘Nazým Hikmet’in Kafatasý piyesiyle Vedat Nedim’in Kör’ü var ya elinizde...’ ‘Onlar ayrý, siz niçin yazmýyorsunuz?’ ‘Yazarsam bizzat oynar mýsýnýz?’ ‘Beðenirsem elbette oynarým.’ ‘Yazacaðým öyleyse!..’ Necip Fazýl, Tohum’u yazar ve Ertuðrul Muhsin’e okur. Sonuç: ‘Gözyaþlarý içinde bir çift kelime: ‘Çok güzel!’ Farhad’ý, Muhsin Ertuðrul oynar. Hancý rolünde Galib Gircan, kadýn rolünde Neyyire Neyir Þerife, haným rolünde ise Semiha oynar. Sahnelendiði dönemde çok sayýda eleþtiri yayýnlanýr gazete ve dergilerde.Selami Ýzzet Sedes, bir yazýsýnda þöyle der: ‘Ferhad bey meczup mudur: Bu sualin cevabýný Ferhad’ý oynayan Muhsin’den aldýk. Muhsin, Ferhad’ý tam aklý baþýnda bir adam gibi oynadý. Müellif Ferhad’ýn karakterini tebellür ettirememiþti. Muhsin ilk defa, müellifin çizdiði sýnýrda kaldý ve o da derisine girdiði þahsý canladýramadý. Muhsin’i ilk defa bu eserde seyredenler için Ferhad bey rolü, büyük muvaffakiyetle oynanmýþ, hakkýyla baþarýlmýþ bir roldür. Fakat bizim gibi Muhsin’i sahnede görmek fýrsatýný kaçýrmayanlar, onun her yarattýðý tipi incelemiþ, onun yarattýðý tiple beraber yarattýðý alemde yaþamýþ olanlar Ferhad rolünde Muhsin’in tereddüdünü gözlerinden kaçýrmamýþlardýr. Ferhad bey, Muhsin’i þaþýrttý ve Muhsin, Ferhad beye ýsýnamadý : ‘Ben ona gussa ol, bana minnet, müteneffir ben ondan ol benden’ Evvela yumuþaktý. Yumuþaklýðýn basitlik derecesine vardýðýný anlayýnca sertleþti. Sertleþince sesinin tonunu, hareketinin ölçüsünü kaybetti ve nihayet üçüncü perdede, Hanýmla aþk, Yolcuyla felsefe sahnesinde bize Ferhad’ý sevdirebildi; Ferhad’ýn nihayet cazibesine kapýlabildik. Hancý rolünde Galib (Bu oyuncu sonradan, Necip Fazýl’ýn Harmaksýz Salih’inde de rol alacaktýr) Yirmibeþ senelik sahne hayatýnda ne yaptýn, denildiði zaman, Tohum’da Hancýyý oynadým, diyebilecek bir yaratýþ gösterdi. Piyeste, karakteri belli edilmiþyegane þahýs hancýydý, Galib, bu þahsiyeti hakkýyla canlandýrdý. Neyyire Neyir Þerife, kadýn rolünde, hanýmýn nasýl kaçýrýldýðýný öyle bir anlattý ki, kýrk yýl sonra, Tohum’u bugün seyredenlere : Haným nasýl kaçýrýlmýþtý, diye sorarsak, muhakkak ki cevap verir ve anlatýrlar. Haným rolünü oynayan Semiha’ya gelince: Semiha hiç þüphesiz sahnemizde en iyi, en güzel, en pürüzsüz konuþan kadýn sanatkardýr. En büyük meziyeti deðiþme, metamorfoz kabiliyetidir. Operette güzel þarký söyleyip, çok kere lüzumsuz kýrýtarak oynayan Semiha ile Tohum’un hanýmýný temsil eden Semiha, tamamýyla baþka bir sanatkardýr. Fakat bu eserde affedilmeyecek bir kusuru vardý: Duygusu zayýftý. Özellikle son perdede Ferhad beyin sesi dolgun, gözleri yaþarmýþ, onu yolcuya býraktýðý acý ve hýçkýran sözlerini, ifadesiz, cansýz,
--------------------------------------------------------------------------------

mimiksiz dinledi.’, Selami Ýzzet Edes, yazýsýnýn sonunda, eserin sadece Þehir Tiyatrosu tarafýndan deðil, Halkevleri gibi bir çok amatör toplulukça da oynanmasý gerektiðini vurgular. Gerçekten de Necip Fazýl’ýn tüm tiyatro eserleri, þu ya da bu þekilde sahnelenme imkanýbulmuþtur. Çeþitli okullar, lise ve üniversitelerin öðrenci klüpleri, yerel, amatör tiyatro topluluklarý, MTTB, MGV vs. gibi örgütlerin tiyatro gruplarý, Kýsakürek’in eserlerini onlarca kez sahnelemiþlerdir. Bunlar arasýnda Ulu Hakan Abdulhamid Han ön sýrayý iþgal eder sanýrým. Bu konu ayrýntýlý bir araþtýrma yapýlsa, Türkiye’de amatör topluluklarda en çok sahnelenmiþ ve seyirciye ulaþmýþ piyesin bu olduðu görülür. Bunu vurguladýktan sonra Tohum’a dönebiliriz. Oyunun sahneleniþi sýrasýnda çok sayýda eleþtiri yazýsýnýn yayýmlandýðýndan söz etmiþtim. Bunlardan biri de, Agah Sýrrý Levend’e aittir. ‘Eserler ve þahsiyetler, 1935)’te de yer alan bu yazýsýnda Levend, þöyle der: ‘Bir ruh adamý olan þair, bu eserinde nasýl bize ruhunu açmýþ, zaptedemediði heyecanlarýný göstermiþse, seyreden de duyuþundaki ve anlayýþýndaki yakýnlýða denk olarak, ondan bir teessür hissesi almýþtýr.’ Levend yazýnýn devamýnda, bir metni tiyatro eseri kýlan niteliklerden söz eder. Tohum’un sadece teknik özellikleriyle deðerlendirilmemesi gerektiðini belirtir: ‘Ona, yalnýz vak’a, perdelere ayrýlýþ ve hareket bakýmýndan kýymet vermeðe çalýþmak, daima eksik bir tahlil olacaktýr. Esere mevzu teþkil eden ve ilk iki perdeyi doldurmaða kafi gelen kahramanlýk hikayesinin ve meyhane baskýnýnýn, görünüþte, eserdeki esas fikirle alakasý hemen yok gibidir. Bütün bunlar, asýl söylenmesi lazým gelen fikir için birer bahanedir.’ Levend’in bu savunusu, Tohum’u teknik yönleriyle eleþtiren kimi yazarlara örtük bir cevap niteliðindedir. Bu göndermeyi yaptýðý eleþtirmenler arasýnda Özdemir Nutku da sayýlmalýdýr. Tohum ve Bir Adam Yaratmak’a iliþkin eleþtiri yazan Nutku’nun çoðu görüþlerine katýlmamak mümkün deðildir. Necip Fazýl’ýn özellikle çok uzayan tiratlarýnýn, oyunun dramatik seyrini aksattýðýnýbelirten Nutku, öyle ki konuþmalarýn yarýsýna yakýnýnýn metinden atýlmasý durumunda, bildirinin yitmediðini ama oyunun daha canlý ve ritmik hale geldiðini belirtir ve birkaç örnek gösterir. Bu eleþtirisi çoðu Necip Fazýl seveni uzmanlarca reddedilen ve suçlanan Nutku, oyunun kurallarýnýn farkýndadýr. Tiyatroda epik ve absürd yazarlara gelinceye deðin emegen olan Antik Yunan tragedya ve komedya geleneðini esas alan Nutku’nun bu eleþtirilerinin dikkate alýnmasý gerektiðine kaniyim. Necip Fazýl Kýsakürek’in oyunlarýnýn tiyatro tekniði açýsýndan ayrýntýlý biçimde deðerlendirilmesi gereklidir. Yoksa Agah Sýrrý Levend’in belirttiði gibi, onlarýn nasýl söylediðine deðil, ne söylediðine önem atfedecek olursak, o zaman, Necip Fazýl’ýn bunlarý niçin deneme, makale veya þiir olarak deðil de tiyatro biçiminde bize anlattýðýný anlayamayýz. Tohum piyesine iliþkin ilginç bir deðerlendirme yazýsý da, PeyamiSafa’ya aittir. Hafta Mecmuasýnýn 4. sayýsýnda (1935) yayýmlanan, ‘Tohum ve Anadolu’ baþlýklý yazýsýnda yazar, piyesi ilk seyrettiðinde yazdýðý ve Tan gazetesinde yayýnlanan bir baþka yazýsýna atýfta bulunarak þöyle der: ‘Necip Fazýl’ýn Tohum adlý harikasýný gördükten sonra, eserin felsefesi ve temsili hakkýndaki fikirlerimi Tan gazetesinde yazmýþtým. Ýçinde tambir kainat vizyonunun bütün unsurlarýný taþýyan büyük kategoride piyesler, her sýnýf düþünceyi ayrý ayrý mihraklarda harekete getirmek kabiliyetinde olduklarý için Tohum’u, bir baþka tarafýndan anlamaya çalýþmak istiyorum. Necibin eserinde, Milli Mücadele, sadece mazlumbir milletin emperyalizme karþý ayaklanmasý ve Anadolu, sadece bir istihsal perspektifi içinde mütalaa edilecek alelade bir toprak yýðýný, ruhsuz ve þapþal bir tabiat parçasý deðildir: Zekayýmaddeden kaidesi üstüne kaskatý bir idrak cihazý gibi oturtan materyalist görüþü parçalayarak bu maddenin dibini ve ruhunu eþeleyen Necip Fazýl, silahýn silaha deðil, kendi muhtevasýnýseferber etmiþ bir kahraman ruhunun bütün bir kavga endüstrisine karþý çýkarak onu nasýl maðlup ve kepaze ettiðini göstermek suretiyle, ruhun topa tüfeðe, gizlinin açýða, sýrrýn bedahete, namer’inin mer’iyye, kavranmayan, yakalanmayan mahiyetin tutulan ve dar idrakte zincire vurulan sathi realiteye galebesini ilan, telkin ve ispat etmiþ oluyor.’ Okur yazarlar arasýnda ilgi ve övgüyle karþýlanan Tohum için seyirci ayný þeyi düþünmez ve oyun tutmaz. Bu, kuþkusuz, Þair’de de bir düþkýrýklýðý yaratýr. Muhsin Ertuðrul’a haksýzlýk
--------------------------------------------------------------------------------

yaptýðýný düþünür. Tohum’un giþe baþarýsýzlýðý, yeni ve tiyatro tarihimiz açýsýndan da bir kazanýma neden olacaktýr. Bir Adam Yaratmak adlý baþyapýtýný, Necip Fazýl, bu hayal kýrýklýðýnýn da ateþlediði bir hýrsla yazar. Necip Fazýl, oyunun tutmamasýnýn nedenini yansýz bir gözle Babýali’de þöyle deðerlendirir: ‘Tohum tutmadý. Sahneye konulmadan Sedat Simavi’nin ‘7 Gün’ dergisinde ve birçok gazetede bazý parçalarý hararetli takdimlerle neþredilen, tiyatro münekkitliðine hevesli Selami Ýzzet’in evinde birtakým Babýali esnafýna okunan ve hayranlýklarýný kazanan eseri halk beðenmedi. Piyes baþkasýnýn olsaydý da Mistik Þair seyirciler arasýnda bulunsaydý beðenmezdi ve derdi ki, ‘Bu piyes, dinamik hayat akýþýna ters, küçük hareket bahaneleri etrafýnda, hep mücerret fikirlerle örülü (diyalog) manzumelerinden ibarettir ve tiyatro eseri deðildir. Ýçindeki fikirlere gelince, onlar makalelik þeylerdir ve kýymetleri ayrý bir mevzu.’(sh, 202). Tohum’un tezinin saðlamlýðý ve þairin ifadesiyle ‘makale’ formundaki metnin dil açýsýndan gücü, kuþkusuz edebiyatçýlarýn deðerlendirmelerinde etkili olmuþtur. Ama eser, tiyatronun gereklerini gözetmeyen, dramatik çatýsý saðlam kurulmamýþ bir oyundur. Necip Fazýl, piyese iliþkin deðerlendirmeleri de ironik bir dille aktarýr ve deðerlendirir: ‘O zamanlar, Peyami Safa’nýn çalýþtýðý günlük gazetede habire medih yazýlarýna ve, “iþte, gerçek eser budur!” diye çýðlýk koparmalarýna, Ahmet Hamdi Tanpýnar’ýn da, “mücerret fikri sahnede dondurabilmek sanatý”ný (elit) zümreye mahsus olarak ön planda savunmasýna raðmen halk bu iþten bir þey anlamadý. Baþta nisbeten (elit) bir zümrenin doldurduðu ve Mistik Þair’i defalarla sahneye davet ettiði tiyatro birkaç gece sonra fena halde tenhalaþtý. Sýrf, kemiyyet ölçüsüyle benzetelim ve aradaki keyfiyet farkýný tenzih ederek belirtelim ki, piyesin her bitiþinde tiyatrodan çýkan halk, cemaati birkaç kiþilik bir mescit boþalýyormuþ hissini veriyordu insana. Ve Mistik Þair, bir köþede, acýklýgözlerle bakýyordu bu manzaraya...Eseri, nazariyede “þaheser” kabul etmiþ olan Selami Ýzzet, ameliyedeki bu iflasý görünce, kulu kölesi olduðu Ertuðrul Muhsin hesabýna, bir temsil gecesi, Mistik Þair’in kulaðýna seðilip fýsýldadý: ‘Yaktýn adamý...Yazýk oldu Muhsin’e!..’ Ýþte bu söz, Necip Fazýl’ýn ‘ciðerine iþler.’ O, halkýn ne demek olduðunu ve ‘olta balýklarý gibi hangi yeme koþtuðunu pekala bildiði halde’ suçu tümüyle ona yüklemez, üzerine alýr ve ‘Çin mandarenleri kadar nadir bir topluluðu tatmin etmenin ‘keyfiyet cevheri’ içinde halký da doðuracak bir eserin sýrrýnýn peþine düþer. Bu, Necip Fazýl’ýn manevi yaþamýndaki dönüþümün de bir sonucu olarak belirleme baþlamýþtýr. Abdulhakim Arvasi hazretlerine baðlandýktan sonra, ‘ruhunda zuhura gelen büyük inkýlap’, þaire, içinde bulunduðu fildiþi kuleyi terketmesini söyler. Necip Fazýl, halkýn seçkinlere de ortalama insanýn duyumlarýna da seslenebilecek bir dile duyduðu ihtiyacý, Tohum macerasýný da söz konusu ederec þöyle deðerlendirir: ‘Ýþte o nurdan ilk akis üzerine düþer düþmez vardýðý ilk merhale bu olmuþtu. Yerle gök arasý köprüyü kurmak, ne bulutlar üstünde bir gök þamandrasýna oturup muallakta pineklemek, ne de yerde, bataklýklara saplý, sürüngen hayatý yaþamak... “Tohum” bu davanýn, iyi ayarlanamamýþ ilk verimi oldu. Bu ayarlayamayýþýn üzüntüsü de Mistik Þair’e öyle bir iþledi ki, adeta hýnç haline geldi. Seyirciyi (fizik) acýya boðacak bir (metafizik) örgü içinde aksiyon þartlarýnýn en dinamikleriyle bir arada bir piyes yazmayý düþündü. Öyle bir piyes ki, kendi buhranýnýn mücerret planda hem en yýrtýnýcý fikir irtifaýna çýkacak, hem de müþahhas kadroda saik ve sebeplerin en hak vericileriyle su sýzmaz bir mantýk ve görülmemiþ bir intrika deðerini kendinden toplayacak...Kýsacasý hem vaka, hem fikir, birbiriyle tam barýþýk ve kývamlý (elit) zümreyle aþaðý tabakayý bir arada kucaklayacak...” Necip Fazýl’ýn peþine düþtüðü bu eser, ‘Bir Adam Yaratmak’týr. Çile’de dile getirdiði büyük buhranýn tiyatro dilindeki karþýlýðýdýr bu. Bir Adam Yaratmak, Necip Fazýl’ýn Çile, Kaldýrýmlar ve Zindandan Mehmed’e Mektup vb þiirlerinden sonra en görkemli eseridir. Olayý, ‘meçhul bir tarihte, Ýstanbul’da geçen, üç perdelik piyeste, Hüsrev, hayatý, kaderin ve tesadüflerin yönettiðine inanan, otuzsekiz yaþlarýnda bir yazardýr. Son oyunuyla büyük bir baþarý saðlamýþ, eserde, yalnýz bir nokta, oyun kahramanýnýn annesini kaza kurþunu ile öldürmesi, seyircilerle yadýrganmýþtýr. Hüsrev, bir dost toplantýsýnda, bunun,

--------------------------------------------------------------------------------

garipsenecek bir þey olmadýðýný anlatmak için, ruh hastalýklarý doktoru Nevzat’ýn tabancasýnýister ve oyundaki çocuðun þarjürü nasýl boþalttýðýný gösterir. Tabancayý, oyundaki anneye çevirir gibi, annesi Ulviye’ye çevirmiþtir. Þarjürü çýkarttýðýný sanarak, tetiði çeker. Tam o anda, halasýnýn kýzý Selma, boþ fincanlardan birini almak üzere yerinden kalkmýþtýr. Vurulur ve ölür. Oyundakine benzer fakat bu ikinci kaza, Hüsrev’in arkadaþý olan, gazetenin satýþýnýartýrmak için Hüsrev’in hayatýnýn mahremiyetlerine kadar uzanan açýklamalarla, halka duyurulduðu gibi, Doktor Nevzad tarafýndan da bir reklam aracý olarak kullanýlmak istenir. Doktor, ünlü yazarý, kendi özel kliniðine yatýracaktýr. Hüsrev, evden kaçar, eski yalýlarýna sýðýnýr. Otuz yýl önce, babasý, kendisini bu yalýnýn bahçesindeki incir aðacýna asarak öldürmüþtür. Annesi, oðlunun da ayný þeyi yapmasýndan korktuðu için aðacý önceden kestirmiþtir. Çok geçmeden, Þeref’le Doktor Nevzad’ýn yalýya geldiklerini gören Hüsrev, annesinin önlemek isteyiþine raðmen, Devlet Hastanesine gitmek þartýyla, götürülmesine boyun eðer. Son sözü, ‘ne yapayým anne, kestiniz incir aðacýný’ olmuþtur. Piyes, 1937-38 kýþýnda, Ýstanbul Þehir Tiyatrosu’nda oynamýþ, büyük ilgi görmüþtür. Bir Adam Yaratmak, 1977 yýlýnda, üç bölümlük bir televizyon dizisi olarak Yücel Çakmaklý tarafýndan filme uyarlanmýþtýr. Eseri, Necip Fazýl, çok önemser ve baþyapýtlarýndan biri olarak kaleme aldýðýnýbelirtir: ‘Bu eserimi, bugüne kadar vücuda getirdiðim eserler içinde en baðlý olduðum eser biliyor ve öylece bildirmek istiyorum. (...) Öyle bir eser yazýyorum ki, dünya ölçüsünde olmak iddiasýndadýr. Muvaffak olabilirim veya olamam. Mesele, orada deðil. Eserim kötüyse, dünya mikyasýnda kötü, iyiyse,yine, dünya ölçüsünde iyi olmalý. Bu tehlikeli riske giren ve iþi bu ölçüde alan benim. Onun içindir ki, gerek vak’a, gerek fikir bakýmýnda kollarýmýn bütün kucaklaþma kabiliyetiyle davama sarýlmýþ bulunuyorum. Dediðim gibi, bize göre Türkiye’ye göre, mevcut nisbet unsurlarýna göre, iyi eser diye bir mülahaza kabul etmiyorum. Ya, dünyaya göre iyi, ya kötü.’ Bir baþka yerde Necip Fazýl, eseri iliþkin þöyle der, ‘Bir AdamYaratmak, benim ruhi kaynaþmanýn...maketleri halinde...Bütün eserlerimin sosyal sahadaki, fikri sahadaki tezahürü, Bir Adam Yaratmak’ta vardýr.’ Nurettin Topçu, oyuna iliþkin izlenimini þöyle aktarýr: ‘Muhsin Ertuðrul, ‘Bir Adam Yaratmak’ piyesini oynamak için aktör olmuþ sandým.’ Esere iliþkin ilginç çözümlemelerden birini, Sezai Karakoç’ta buluruz. Ýki temel sorunsala dikkatleri çeker Karakoç. Biri, yazgý anlayýþý, diðeri, bir eser yaratmakla bir adam yaratmak arasýndaki metafiziksel iliþki. Eseri, bir ‘modern Oidipus’ olarak niteler ve, kaderin herþeye raðmen muhtevasýný gerçekleþtirdiðini belirtir. Oidipus, kaderin gerçekleþmesinde bir ‘alet’ken, Hüsrev karakteri bize, kaderin, insanla Allah arasýndaki bir sýr olduðunu göstermektedir. Ayrýca, ‘eserin içindeki ‘Ölüm Korkusu’ etrafýndaki tartýþma, bize, eserin gerçek teminin, Allah’ý bulma yolunda insanýn kendini faniliðin gafletinden sýyýrma çabasý olduðunu göstermektedir. Necip Fazýl’ýn bütün piyesleri, bize, ruhun kendini bulmasýiçin sarfettiði müthiþ alýnterlerinin buruk acýsýný tattýrmaktadýr. Bir Adam Yaratmak’ta, daha çilesini çekmemiþ bir ruhun, Allah’ý taklide yeltenmesinin, tabiat içindeki sýrrý, bizce bilinmeyen birtakým gizli infilak noktalarýna dokunmasýyla cezalandýrýlmasý olayýyla karþýkarþýyayýzdýr. Ruh, bu oluþu, bir ‘cezalandýrma’ olarak yorumlamaktadýr. Gerçekte orada, bir cezadan çok, bir lütuf söz konusudur. ‘Bu, bana, göklerin cezasý’ demektedir Hüsrev acýlar içinde. Aslýndaysa, adeta, gözden bir perde kaldýrýlmakta, kimsenin göremediði eþyanýn ve varoluþun hakikatlarý gösterilmektedir.’ Yücel Çakmaklý, piyesin filme alýnma sürecini þöyle anlatýr: ‘1938 yýlýnda yazdýðý ve Ýstanbul Þehir Tiyatrolarýnda oynanan Bir Adam Yaratmak piyesini, kýrk yýl sonra, üç bölümlük televizyon oyunu halinde, televizyona aktarma konusunda yapýmcý arkadaþým Ahmet Bayazýt ile birlikte Üstad’a açarak, gerekli iznialdýðýmýzda, üzerimdeki yükün aðýrlýðýndan ezilecek halde idim. Çünkü Üstad, kýrk yýl önce, büyük tiyatro adamý Muhsin Ertuðrul tarafýndan sahneye konan ve baþrolü oynanan temsili hala unutamýyordu. Bugünkü tiyatro ve sinema birikimi ile eserini, gerektiði kalite ve mükemmeliyetle gerçekleþtiremeyeceðimizden endiþe ediyordu. Eserin televizyonda yayýnýolay oldu. Türkiye’nin her yanýndan tebrikler yaðýyordu. Basýnýn ilgisi büyüktü ve müsbetti.
--------------------------------------------------------------------------------

Yayýný bittikten sonra, Üstad, küçük bir sohbetle olayýn deðerlendirmesini yaparken, ‘korktuðum gibi olmadý...’ diyordu.’ Bir Adam Yaratmak, ilk kez, 1937-1938 kýþýnda Ýstanbul Þehir Tiyatrosu’nda oynanýr. Eser, Ertuðrul Muhsin’e adanmýþtýr. Hüsrev rolünü Muhsin oynar. Oyunda ayrýca, Tohum’da görev almýþ olan Ý. Galip Arcan, Neyyire, Samiye, Talat, Hüseyin Kemal, Cahide ve Zihni oynamýþtýr. Necip Fazýl, ‘yazýlýþ, oynanýþ, topladýðý alaka ve taþýdýðý mana’ bakýmýndan Bir Adam Yaratmak’ýn da Tohum’un ürettiði sorunu çözdüðü inancýndadýr. Mistik Þair, Tohum’da öldürdüðünü söyledikleri Ertuðrul Muhsin’i, bu oyunla tekrar diriltecek, ‘halktan ve münekkit geçinenlerden hýncýný’ alacaktýr. Fakat ilginç bir þey olur kez. Necip Fazýl’dan dinleyelim: ‘Halk piyesi öylesine tuttu ki, tiyatroca her esere konulan temsil süresi içinde kalabalýk mahþeri bir kesafet baðladý. Harbiyeliler yerleri numarasýz (pulaye) veya (paradi) denilen yere çýkabilmek için, biri öbürünün omuzunda, uzun bir kaputa bürülü, tek adamgörüntüsü içinde içeriye dalmaktan baþka çare bulamadýlar. Böylece, mesela, 2ikiyüz kiþi alan paradiye üçyüz-dörtyüz kiþi çýkmýþ oluyordu. Mistik Þair, (metafizik) düþüncelerinin vak’aya nakþiyle elde etmek istediði fizik tesiri öyle saðlamýþtý ki, piyesin Ýstanbul temsillerinde ruhi hafakanlar geçiren ve perdelerin kapanmasýný bekleyemeden çýkýp gidenler olmuþ, Ankara temsillerinde de Falih Rýfký Atay’ýn yeni zevcesi Mehruba haným fenalýk geçirerek bayýlmýþtý. Mistik Þair’le beraber hýncýný alan Ertuðrul Muhsin de, bu defa baþka bir komplekse düþecek, piyes, belki bütün bir yýl sahnede kalacaðý halde, onu en imrenildiði safhada, resmi süresinitamamlayýp sahneden kaldýracak, bir daha tekrarlamayacak, tekrar ele almaya asla yanaþmayacak, Mistik Þair’in baþka hiçbir piyesinde rol kabul etmeyecek; böylelikle bir defa nasýlsa Tohum’a inanmýþ olmayý telafi etmek zannýna düþecektir.’ Necip Fazýl, Bir Adam Yaratmak’ý Tohum’dan sonra Aðaç dergisinin yayýnýyla uðraþtýðýsýralar, Zonguldak’ta yazmaya baþlar. Burhan Toprak’ýn ifadesiyle, ‘eli yakacak, onu tutan eli ateþ tutmuþa döndürecek’ bir eserdir bu. Bankada çalýþmaktadýr. Zonguldak’taki 63 no.lu odak yönetiminin teftiþini yapan heyete katýlýr ve ‘dað tepesinde, çam aðaçlarýyla çevrili müfettiþlere tahsis edilen köþkte’ eserini yazmaya baþlar. Babýali’de þöyle anlatýr: ‘Artýk köþke çekilmiþ, salondaki büyük yemek masasýnýn baþýna geçmiþ, çay, kahve, yemek ne isterse hazýr, çalýþýyor. Arada bir baþýný kaldýrýp pencereden dýþarýya baktýkça da gür meþe ve çamlarýn süslediði tepelerden fevkalade güzel bir peyzaj görüyor. Büroya seyrek iniyor, dýþarýya ve þehre pek iltifat etmiyor ve yalnýz eserinin hummasý içinde yaþýyor.’ Arada bir uzaklardan patlama sesleri gelir. Grizu patlamalarý...Derken ocakta bir at olduðunu öðrenir. Ve sabahýn bir kýsmýný onun bakýmýna ayýrýr. Oyunu, öðleden akþama deðin yazmaktadýr. Kentte konferans verir. At kazasý geçirir. Bir sabah uyanýp aþaðý inen müfettiþler, Mistik Þair’i önündeki kocaman, kristal tablayý sigara ölüleriyle doldurmuþ, eseri bitirmiþ ve deftere ‘son’ kelimesini kondurmuþ bulurlar. Sonraki süreci Babýali’den izleyelim: ‘Ertuðrul Muhsin...Þehir tiyatrosundaki küçük odasýnda, yanýnda zevcesi Münire (neyire Neyir haným),Mistik Þair’den eseri dinliyor. Kurumuþ gözyaþlarýndan suratý kabuk kabuk...Öyle bir teslimiyet ki eþsiz...Ýþviçre’ye gidecek, herþeyle alakasýný kesecek ve rolünü orada ezberleyecek, piyesteki tipini orada yoðuracaktýr. Vaktiyle Tohum’un hýncý içinde Mistik Þairona þöyle demiþti: ‘Sana, yeni eserimde, takat getirilmez þekilde abanabilir miyim?’ ‘Abanabilirsin’ Þimdi de Muhsin’in gözleri þöyle diyordu: ‘Abandýðýn kadar varmýþ!..’ Oyunun ilk gecesi izdiham yaþanýr. Þairin ifadesiyle giþe ve kepenkler yumruklanmaktadýr. Tüm Babýali oradadýr. Ahmet Emin Yalman’ý da sayar Necip Fazýl. Çoðu, kendi davetlisidir. Necip Fazýl, temsil gecesiyle ilgili ilginç bir ayrýntýyý da aktarýr: ‘Eserde yerin dibine geçirilen gazete patronu bir tip vardýr ki, temsilden önce basýn tarafýndan haber alýnarak, gazetecilik haysiyetine dokunulduðu iddiasýyla bazý homurdanmalara yol açmýþtýr. Bunun üzerine Ertuðrul Muhsin, eserde umumi bir gazetecilik tecavüzüne yer olmadýðýný göstermek için, kýsýk sesli ve tutuk edalý bir provayý basýna göstermiþti. Budala basýn belalýlarý, gördüklerinden nefslerine pay çýkarmaksýzýn susmuþlardý. Anlayamamýþlardý ki, bizzat bir
--------------------------------------------------------------------------------

Babýali mensubu olan Mistik Þair, teþhir ettiði levhanýn vicdan köþesini belirtmekte ve bu kýymeti de yine Babýali’ye mal etmektedir. Þimdi hepsi orada ve hayran, gazete patronu tipinde kendi öz seciyesini seyretmekte...Eserin kahramaný ise, Mistik Þair ve onun þu andaki kuklacýsý gibi, dedik ya, bizzat Babýali’den olduðu halde, ferdi bir vicdan infilakiyle kendi öz çevresinin ahlakýna nefret kusmakta...Perde aralarýnda, Ýstanbul’un profesör, doktor, muharrir, mebus, tüccar, müdür en yüksek sosyetesinden bir kalabalýk, bir kaynaþma ve görülmedik bir hadise karþýsýnda kalýnmýþçasýna hayret tavýrlarý, sesleri...Muhsin’i defalarla sahneye çýkardýlar ve muharriri istediler. Bunun üzerine Muhsin, aktörlere perdeyi açtýrmadý ve Mistik Þair’i bekledi. Bizimki, sahnede, yüzünde seyirciyi göstermeyen kör edici bir ýþýk, o türlü bir alkýþa tutuldu ki, kulaklarýna sanki çivi sokulmuþ gibi oldu. Eser her gün alakasýný bir derece daha artýrarak devam ediyor. Muhsin bir harika...Mistik Þair de her gece tiyatroda, localarýn arkasýnda, lambalar yanar yanmaz kaçmak ve göze görünmemek þartýyla eserini seyrediyor. Su gibi akan eserde bir virgül yanlýþý olsa hemen sahneye koþuyor ve yanlýþý haber veriyor. Bir akþam yine böyle bir þey için sahneye koþtu ve Muhsin’i locasýnda, üzerinde beyaz bir bornozla gördü. Tenkidini yaptý. O zaman Muhsin bornozunu açtý ve koltuðunun altýndaki dereceyi gösterdi: 38 ateþ... ‘Bak’ dedi Muhsin, ‘ben bu ateþle oynuyorum senin eserini, hasta da deðilim.’ Adeta ateþi eserin verdiðini ima eden bu tavýr karþýsýnda Mistik Þair, düþtüðü hasis hesaplardan utandý ve af diledi.’ Necip Fazýl’ýn mürþidi Abdulhakim Arvasi hazretleri, oyunu seyretmesi için yakýnlarýndan Muhib ile nedimi Þakir’i gönderir. Þair, bunu büyük bir takdir niþanesi olarak niteler. Oyunu seyredenlerden Galatasaray hocasý Berjo, localarýn arkasýndan sahneye dalar ve Necip Fazýl’ýn omuzuna dokunarak, ‘azizim’ der, ‘senin yerin Fransa, sen orada olmalýsýn.’ Bir Adam Yaratmak, sahnelendiði dönemde gerçekten de aþýrý biçimde ilgi toplar. Burhan Toprak, eseri, ‘eser mi þaheser mi?’ sorusuyla yüceltir. Mareþal Fevzi Çakmak’ýn, Avrupa’da tedavi görmekte olan kýzýna yazdýðý mektupta, oyundan söz eder. Ýlginç bir tepki Ahmet Emin Yalman’dan gelecektir. Necip Fazýl’dan izleyelim: ‘Temsil esnasýnda bir gün Ahmet Emin Yalman Ýþ Bankasýna gelecek, Mistik Þair’e kartýný gönderip kabul edilecek ve suratýndavasýflandýrýlmasý çok zor bir tebessüm, Mistik Þair’e diyecektir ki, ‘herkes, piyesinizdeki gazete patronunun beni hedef tuttuðunu, misal aldýðýný söylüyor. Karýsý da benimkarýmmýþ...Doðru mu?’ Mistik Þair nefretle dolacaktýr: ‘Ahmet Emin bey, böyle bir þüpheniz olsa bunu nasýl sorabilirsiniz? Türklük anane ve ahlakýnda, karýsýna dil uzatan bu türlü bir adama karþý, ya anlamamazlýktan gelme, yahut o adamý çekip vurma vardýr. Fakat böyle bir þey, sizi ve karýnýzý bir kere bile görmemiþ bir adama nasýl sorulur? Hangi haya ve iffet duygusuna sýðdýrýlabilir? Siz Babýali’yi ne kadar da renklendiren bir insansýnýz.’ Bir Adam Yaratmak, sahnelendiði günlerde basýnda hayli yanký bulur. Çok sayýda haber, deðerlendirme ve eleþtiri yayýmlanýr. Bu yorumlar arasýnda bir gezinti yapmak, dönemin atmosferini yansýtmak bakýmýndan yerinde olacaktýr. Varlýk dergisinin 119. sayýsýnda yayýmlanan ‘Bir Adam Yaratmak Münasebetiyle’ baþlýklý yazýsýnda Ali Rýza Korap, eserin içerik ve dil açýsýndan kapsamlý bir tahlilini yapar. Necip Fazýl’ýn Bir Adam Yaratmak’la, sýkýbir eser ‘yaratmýþ’ olduðunu belirten Korap þöyle der: ‘Necip Fazýl Kýsakürek,s bu suretle, kavranmasý zor olan hayat felsefesinin bir kýsmýný çetin çalýþmadan sonra, eserinde çok iyi çizebilen bir ressam olduðunu isbat etti. Eserini hakikaten çok sevdiðini gösterdi. Çünkü onu kendi kendine ve karþýsýndaki benliðine seyir ve kontrol ettirdi. Evvela hem seyreden, hemseyredilen kendisi oldu. Týpký psikolojinin entrospeksyon metodunda olduðu gibi. Bunu iyice tatbike çalýþtýktan sonra eseri objektif tecrübeye teslim etti. Kendi kendine tenkid edilmiþ bir eser.s Necip Fazýl’ýn ilk piyesi olan Tohum’un bu seferki itinalý inkiþafý tabii tekamülünü takip ederse, herhalde üçüncü eserinde sanatkar hem kendisini, hem de insanlarý tanýmak ve tanýtmakta olgunlaþacak. Tohum þimdi büyümüþ, rüþd çaðýna girmiþ oluyor.’ Hüsrev’in ‘mahalli’ deðil, ‘evrensel’ bir tip olduðunu belirten Korap, yazýsýný þöyle noktalar: ‘Eser,
--------------------------------------------------------------------------------

memleketimizde yeni bir tiyatro havasý uyandýrmaða namzettir. Böyle verimler devam ederse, tiyatromuz beynelmilel sahne aleminin üyesi olabilecektir.’ Orhan Burian, Yücel’in 102. sayýsýnda, eserin ‘Strindberg’i andýran bir havaya sahip olduðunu’ ileri sürer. Burian’a göre, Bir Adam Yaratmak, ‘tiyatro eserlerimizin en baþarýlýsýdýr.’ Oyunun kuruluþunun saðlam olduðunu söyler: ‘Hüsrev’in kendi kendine dalýp konuþuþlarý hiç aykýrý kaçmýyor. Oyunun meselesi, insaný gerek düþündürmek, gerek harekete getirmek bakýmýndan aðýrlýðý olan bir mesele. Bir tesadüfün sebep olduðu kaza, kahramanýalçak tazyikli bir siklon sahasý haline getiriyor. Yeðenini bilmeden öldüren Hüsrev, bir þey yapmamakta, yalnýz düþünüp kurmakta, oysa etrafýndakilerin her birinden, annesinden, dostundan, gazetecisinden, hepsinden ona tesir etmek kararýyla türlü türlü rüzgarlar esmekte. Sonunda da bu fýrtýna, Hamlet gibi baba kompleksi olan bu kahramaný yok ediyor.’ Bir Adam Yaratmak’a yönelik bir eleþtirel çözümleme, Özdemir Nutku’ya aittir. Oyunu, Ýbsen’in Hortlaklar’ýna benzeten Nutku, bunun tutum olarak böyle olduðunu, yoksa Necip Fazýl’la Ýbsen arasýnda ciddi bir ayrým bulunduðunu söyler. Bir Adam Yaratmak’ta, Necip Fazýl’ýn Tohum’da düþtüðü kimi yanlýþlardan uzaklaþmýþ olduðunu belirten Nutku, þöyle sürdürür: ‘Bir Adam Yaratmak’ta, ikinci önemde olan kiþiler, biraz daha açýklýk kazanmýþlar. Her ne kadar boyut kazanmýþsalar da bu boyutlar üzerinde iþlenmemiþ. Hüsrev’den baþka Þeref ve Nevzat gibi önemli kiþiler üzerinde gereðince durulmamýþ. Ýþte Kýsakürek’in teþrih ameliyesi, bunun için yer yer kýsýr kalýyor. Kýsakürek, yalnýz Hüsrev’le yakýndan ilgileniyor.’ Diyalog konusunda Necip Fazýl’ýn son derece ustalaþmýþ olduðunu vurgulayan Nutku, bu eseriyle dramatik yönden de olgunlaþtýðýný belirtir: kýsakürek’in bu eserleriyle en çok baþarýyaulaþtýðý þey, konuþmalarda ekonomi saðlanmýþ olmasýdýr. (...) Kýsakürek, bir baþka yönden de ustalaþmýþtýr bu oyunda. Eserin dramatik gücünü saðlayacak imajý saðlamasý düzenli bir þekilde örneðin daha eserin ilk baþlarýnda ‘ölüm’ imajý ile karþýlaþýrýz. Ve bu, oyun ilerledikçe koyulaþarak bizi Hüsrev’de kalýplaþan düþünceye götürür.’ Bir Adam Yaratmak, Ýstanbul Þehir Tiyatrosu’nda yýllar sonra (Ekim.2002) Mahmut Gökgöz’ün yönetiminde yeniden sahnelenir. Bu, þairin oðlu ve varisi Mehmet Kýsakürek’le eseri sahneleyen kurum ve kiþiler arasýnda, hukuki süreçler de dahil olmak üzere gerilimli bir tartýþmayý da beraberinde getirir. Bunun öyküsüne, yazýnýn sonunda döneceðim. Necip Fazýl’ýn kýsa bir süre sahnelenen ve kaldýrýlan kimi oyunlarýyla, sahnelenmesi için baþvuruda bulunulup ne Þehir ne de Devlet Tiyatrolarýnca sahnelenmeyen oyunlarýna deðinmekte yarar var. Kültür Dünyasý dergisinin 1. sayýsýnda (Mayýs.1997) yer alan ‘Tiyatroda Necip Fazýl’ baþlýklýYazýsýnda Abdurrahman Þen’e göre, ‘(...) birileri çýkar ve çok iyi iþ yaptýðý günlerde Bir Adam Yaratmak’ý gösterimden kaldýrýr. Muhsin Ertuðrul da, o günden sonra bir daha Necip Fazýl’ýn oyunlarýný oynamaz ve sahnelemez...Fakat yine de Necip Fazýl’ýn eserleri, 1949 yýlýnakadar Þehir Tiyatrosu’nda sahnelenir. Üstad, 15 yýllýk aradan sonra Ahþap Konak’la yeniden tiyatroya döner, birbirinden önemli tezleri ve mesajlarý olan eserlerini yazar. Fakat ÞehirTiyatrolarý, perdelerini Necip Fazýl’a tamamen kapatýr. Ýstanbul Büyükþehir Belediyesi’nin 27 Mart 1994 sonrasýndaki yönetiminden Necip Fazýl oyunlarýna ‘yeþil ýþýk’ yakýlacaðýbeklentileri de boþa çýkar. Bir baþka belediye kuruluþu olan Gösteri Sanatlarý Merkezi 1997’nin ilk aylarýnda Ahþap Konak’ý sahnelemeye baþlar. Ancak gösterilen ilgi, hakkýnda yapýlan yorumlar ciddi tartýþmalara açýk yaklaþýmlardýr.’ Þen’in yazýsýnda Abdulhamid Han oyununa iliþkin bir bilgi de tekrarlanmaktadýr. Daha önce deðindiðimiz üzere, Necip Fazýl’ýn tiyatrolarýnýn çoðu, amatör gruplarca, çeþitli etkinlikler kapsamýnda özellikle taþrada çok sahnelenmiþtir. Fakat bu, daha profesyonelce bir çaba olarak anýlmalýdýr. Üstün Ýnanç ve arkadaþlarý, 1968 yýlýnda Abdulhamid Han’ý sahneye taþýmýþlar ve geniþ bir turne turuyla taþraya da taþýmýþlar, sýcak bir ilgi devþirmiþlerdir. Oyunun Anadolu turnelerinin yankýlarý TBMM’nin kürsülerine kadar taþar. Fikir Tiyatrosu’nun bu çabasý,
--------------------------------------------------------------------------------

Abdulhamit Han adlý piyesi, Ýsmet Ýnönü’nün meclis kürsüsünde yaptýðý bir konuþmaya da konu eder. Ýnönü, oyunun aleyhinde kürsüden konuþur. Necip Fazýl’ýn üzerinde durulmasý gereken, son derece deðerli eserlerinden biri olan Reis Bey ise, Þehir Tiyatrosu tarafýndan reddedilmiþtir. Ziya Ýlhan Zaimoðlu, Tohum dergisinin 28. sayýsýnda (1966) bu olayý aktarýr: ‘Necip Fazýl Kýsakürek’in Reis Bey piyesi üzerinde en saðdan en sola kadar belli baþlý yayýn organlarýnda büyük yankýlar uyandýran ve Þehir Tiyatrolarýnda vuku bulan bir olay olmuþtu. Reis Bey’in üstün sanat yanýný baþta Ertuðrul Muhsin olmak üzere bütün sanatçýlar iþi, Necip Fazýl-Shakespeare mukayesesine kadar götürmüþler, fakat yine baþta Ertuðrul Muhsin olmak üzere bütün Þehir Tiyatrosu yöneticileri ve sola angaje birkaç sanatçý, Necip Fazýl’ýn Ýslam’a dayalý bir dünya görüþü þahsiyetine sahip oluþu yüzünden çok beðendikleri eseri oynayamayacaklarýný söylemiþlerdi.’ Reis Bey, sonradan Mesut Uçakan tarafýndan filmleþtirildi. Uçakan’ýn yönetmenlik sürecinde son derece baþarýlý bir yeri olan filmde Haluk Kurdoðlu Reis beyi oynadý. Eserin ruhunu filme taþýmayý baþaran Uçakan, düþünce bakýmýndan Necip Fazýl’dan beslendiði için, uyarlamada esere müdahalelerde bulunmasýna raðmen, onun dünyasýný bozmadý. Reis Bey’in konusu þöyledir: Ýstanbul’da, Niþantaþý’nda bir cinayet iþlenmiþ, zengin ve yaþlý bir kadýn öldürülmüþtür. Kumarbaz ve esrarkeþ olduðu, aleyhinde baþka deliller de bulunduðu için kadýnýn oðlu, cinayet suçuyla tutuklanýr. Tanýklarýn ifadeleri de bu zanný desteklediði için masum olduðunda ýsrarýna raðmen, sanýk asýlýr. Oysa eve gizlice girip cinayeti iþleyen, sonra da mücevherleri alýp kaçan, suçsuz yere asýlmýþ gecin oyun arkadaþlarýndan biridir ve bu, sonradan anlaþýlýr. Ýdam kararýný vermekle, meslek hayatýnýn en büyük hatasýný iþlemiþ olan, o ana kadar merhametsiz ve katý bir kanun adamý olan Reis bey, þimdi bazen kesin delillerin de yetmediðini görmüþ; durumlara, merhamet, anlayýþ ve psikoloji açýlarýndan da bakmak gereðini öðrenmiþtir. Reis bey, emekliliðini ister, yargýçlýktan ayrýlýr. Aldýðý ikramiyeyi, astýrdýðý gencin yaþlý dadýsýna baðýþlar. Kendisi de, eski katiller, ayaktakýmý arasýna karýþarak, onlarý dürüst birer insan yapmaya koyulur. Gittiði kumarhanede inandýcý konuþmalarýndan birini yaptýðý bir gün, kabadayýlarýn býçak ve tabancalarýný toplamýþ, ceplerine yerleþtirmiþtir ki, kumarhane polisler tarafýndan basýlýr. Garson, ocakta saklý bir paket eroini, hemen ve gizlice Reis beyin cebine atar. Yapýlan aramada, üzerinde bir sürü silah ve eroin çýkan Reis bey hapse atýlýrsa da, durum anlaþýlýr ve asýl suçlu çýkar, beraat eder. Mesut Uçakan, eserde önemli deðiþiklikler yapmasýna raðmen, ‘sadýk bir uyarlama’ yaptýðý söylenir. Bu, eserin ‘ruhuna’ baðlý kaldýðýnýn bir göstergesidir. Haluk Kurdoðlu’nun oyunculuk performansýnýn yüksek olduðu filmde, özellikle kamera açýlarý ve çerçeveleme tekniði, metnin bildirisine uygun biçimde kullanýlmýþtýr. Uçakan, filmin ilgiyle karþýlanmasýnýn nedenini þöyle açýklar: ‘Reis bey, güzeldi. Çok da beðenildi. Ama burada büyük pay, Üstad’ýn. Sanýyorum benimavantajým, Üstad’ý çok iyi tanýmaktý.. O’nun eserleriyle yoðrulmuþ, O’nun hafakanlarýnda, hakikate ulaþtýran sancýlarýnda kendimi bulmuþ olmamdý. Baþarý da buradan geldi. (...) Üstad, benim için ayrý bir tutku, ayrý bir heyecan.’ Film yayýnlandýðýnda gerek halk gerekse okur yazarlar arasýnda bir coþku uyandýrmýþtýr. Hakkýnda yazýlanlara baktýðýmýzda, bu heyecanýgörmek mümkündür ‘Haluk Kurdoðlu’nun nefis bir kompozisyon çizdiði filmde, tüm oyuncu kadrosu, çok baþarýlý. Genç yönetmen Uçakan’ýn çok güçlü bir konuyu ele alma yürekliliðini göstermesi, bu filmi, Türk sinemasýnýn her zaman anýmsanacak, filmlerinden biri yapýyor.’ (Hayri Caner) ‘Mesut Uçakan, zoru baþarmýþtýr.’ (Ahmet Kabaklý) ‘Reis bey, müthiþti.’ (Fehmi Koru) ‘Mesut Uçakan, bir tiyatro eserinden film çýkarmanýn güçlüðünü yenme çabasýiçerisinde, ortaya temiz, baþarýlý bir eser koymuþ.’ (Coþkun Çokyiðit) ‘Reis bey, ideallerle gerçekleri kaynaþtýran, ikisinin uyum içerisinde olduðu ve birbirini desteklediði bir film. Uçakan’ý tebrik etmek lazým. Üstad Necip Fazýl’ýn bu eserini, çok güzel bir þekilde sinemaya uyarladýðý için.’ (Ali Bal) ‘Tertemiz Türkiye kokan Reis bey misali filmler istiyor, Reis beye emeði geçen herkesi bir defa daha kutluyoruz.’ (Ferit Büyükölçer)
--------------------------------------------------------------------------------

Reis beyi Ertuðrul Muhsin bizzat kendisi okur. Tepkisi olumludur. Bir Adam Yaratmak’taki gibi gözleri nemlenir, ‘harika’ der, ‘çok güzel, derhal oynarýz.’ Ardýndan tuhaf bir süreç baþlar. Metin, Þehir Tiyatrosu’nda eski dekor mahzenine atýlýr. Necip Fazýl birkaç kez telefonla arar ve akýbetini sorar. Her kezinde Muhsin, doðal sürecin iþlemekte olduðunu, yönetmene verildiðini, rol daðýtýmýnýn yapýldýðýný vs söyler. Hatta baþrole iliþkin bir isim bile geçer konuþmada. Muhsin, Hadi’den söz eder ama rahatsýz olduðunu, yerine Aagah Hün’ün düþünüldüðünü belirtir. Necip Fazýl, rejiyle görevlendirilen kiþiyi arar bu kez ve ondan iþlerin tavsamýþ olduðuna iliþkin bilgiyi alýr. Akþam gazetesinde bir yazý yayýmlanýr bu sýrada. Necip Fazýl, kendi lehine olmasýna karþýn yazýyý beðenmez. Yazý masum ve lehte görünmesine raðmen, gerisindeki niyet, oyunun Þehir Tiyatrolarýnca oynanmamasýna müncer olabilecek bir niyettir. Necip Fazýl kaleme sarýlýr ve sert bir yazý yazar. Bu arada reis beyden Ankara Devlet Tiyatrosu’na da yirmibeþ kopya gönderilmiþ ve Þarir bir Ankara gezisinde eski öðrencisi Cüneyt Gökçer’e eseri okumuþtur. O da Muhsin gibi hayran kalmýþtýr. Fakat, Þehir Tiyatrosunda sorunun týkanmasý, Gökçer’i de ürkütür. Bir gün Necip Fazýl, Vasfi Rýza Zobu’yla karþýlaþýr ve ona, ‘Piyesin’ der, ‘etrafýnda olup bitenleri belki bütün iç yüzüyle biliyorsunuz. Benim fazla bir bilgim yok. Her þey gizli, fakat bir þey açýk. Beni ‘gerici’ bildikleri için Muhsin Ertuðrul’a raðmen piyesimi oynamak istemiyorlar. Þimdi de bana, öteden beri idealim olan bir iþ düþüyor: Dram muharrirliðinden komediye geçmek ve içinde yaþadýðýmýz cemiyeti güldürücü tezatlarý, nisbetsizlikleri, samimiyetsizlikleri, sahtekarlýklarýyla resmetmek...Bu, benim en büyük eserim olabilir.’ Zobu, büyük bir ihtimalle, ironiyi anlamýyor ve bu büyük mutasavver eserde oynayabileceðini de söylüyor. Vecdi Bürün’ün Büyük Doðu’daki bir yazýsýnda (1964, Reis Bey) Kumandan ve Ahþap Konak’ýn Reis Bey’e benzeyen öyküsü de anlatýlmaktadýr. Bürün, bu iki oyunun yazýlýþ ve reddediliþ hikayesini þöyle anlatýr: ‘ Evvela, kýsa hatlarla, ilk iki eser olan ‘Kumandan’ ve ‘Ahþap Konak’ isimli piyesleri ele alalým: Bunlardan Kumandan, 27 Mayýs 1960 dönemecinden sonra Davutpaþa Kýþlasý’nda yazýlýyor ve Balmumcu Garnizonunda temize çekilip incelenmesi ve Neslihan Kýsakürek’e teslim edilmesi için Garnizon Kumandanlýðýnaveriliyor. Garnizon Kumandaný, eseri ordu ve örfi idare basamaklarýndan geçiriyor ve ideal bir subay tipinin heykelleþtirilmesi bakýmýndan, takdir hisleriyle birarada, Neslihan Kýsakürek’e teslim ediyor. Bir ordu destaný olan bu metin, üç yýl sonra, 1963 örfi idaresi zamanýnda bir dergide tefrika edilirken, ‘orduya hakaret’ töhmeti altýnda takibe uðratýlmýþ, Necip Fazýl ile o derginin sorumlusu da, iki gece merkez kumandanlýðý nezarethanesinde misafir edilmiþtir. Ahþap Konak ise, Balmumcu Garnizonunda kaleme alýnýyor ve o da Neslihan Kýsakürek’in eline ulaþtýrýlýyor. Necip Fazýl’ýn zevcesi, aldýðý talimata göre piyeslerden birincisini (Kumandan) Ankara’da Devlet Tiyatrosu Umum Müdürü Cüneyt Gökçer’e gönderecek, öbürünü de (Ahþap Konak) Ýstanbul Þehir Tiyatrosu Baþrejisörü Muhsin Ertuðrul’a iletecektir. Öyle yapýyor. Fakat aradan iki kýþ geçtiði halde her iki tiyatrodan da ne ses ne seda...Necip Fazýl, bu müddet içinde, Toptaþý cezaevinde. Zindandan çýkar çýkmaz öðrendiði, ‘Cüneyt, talimatýnýza göre, eseri iade etmesi için gönderdiðimiz adama demiþ ki, eser basýlýnca bir nüshasýný derhal bana gönderin. Vaziyeti o zaman göreceðiz. Muhsin Ertuðrul’un ise, bizzat Necip Fazýl’a söylediði, ‘Ahþap Konak, senin güttüðün dava ve ideolojinin açýk tezi...Elbette ki, ben onu sahneye alamazdým. Buna raðmenNecip Fazýl Kýsakürek, kaypak ve kaçamak tavýrlar yerine, açýk ve samimi bir cevap aldýðýiçin Muhsin’i tebrik ve kendisine veda edip ayrýlýyor.’ Necip Fazýl’ýn sahnelenirken(1949) durdurulan ve oyundan kaldýrýlan bir diðer eseri, Nam-ýDiðer Parmaksýz Salih’tir. Bir kumarbazýn hayatýný anlatan, Nam-ý Diðer Parmaksýz Salih, sonradan And Film sahibi Yönetmen Turgut N. Demirað tarafýndan iki defa filme alýnmýþ ve geniþ ilgi görmüþtür. Mehmet Kýsakürek, eserin, Necip Fazýl tarafýndan sahneden çekildiðini söyler. Kaþgar dergisinin 31. sayýsýnda (Ocak-Þubat. 2003, Sh. 144) kendisiyle yapýlan
--------------------------------------------------------------------------------

söyleþide bu olaya iliþkin þunlarý ile sürer: ‘Þehir tiyatrolarý tarihinde bir kere daha bir eser, sahibi tarafýndan sahneden indirilmiþ. Yanýlmýyorsam 49 ya da 48 senesinde. (1949. S.Y.) Eseri kim indirmiþ biliyor musunuz? Babam Necip Fazýl. Eser: Parmaksýz Salih. Yanýlmýyorsam, baþrolü oynayan aktör de Galip Arcan. Necip Fazýl ilk gün gidip bakmýþ ki, kendi eseriyle oynanan oyunun hiçbir ilgisi yok. Ki, Galip Arcan, kendisinin dostu. Ýtirazlarýnetice vermeyince, indirmiþ. Affetmemiþ. Hem de ne diyerek: ‘Bir cins atý, eþek seviyesineindirmiþ!’ diyerek, Galip Arcan için. Sanatý söz konusu olunca hassasiyeti bu.’ Yaþar Nabi, Varlýk dergisinin 343. sayýsýndaki ‘Tiyatro Buhraný’ baþlýklý yazýsýnda bu olayýkonu eder. Necip Fazýl’ýn, eseri doðru yorumlanmadýðý gerekçesiyle sahneden çekmesinin ardýndan, Cahide Sonku da, Þehir Tiyatrolarýyla ilgili yedi maddelik bir ‘ithamname’yi belediye baþkanýna göndererek sahneden ayrýlýr. Yaþar Nabi, yazýsýnda, Nam-ý Diðer Parmaksýz Salih’in durdurulmasýný da konu ederek, Þehir Tiyatrosu’nda bir krizin yaþanmakta olduðunu söyler: ‘Gerçekten de birkaç senedir, bu tiyatronun temsillerinde, gözle görülür bir aðýrlýk, bezginlik ve umursamazlýk vardýr. Eskiden arada bir olsun bizi doyuran o kuvvetli, canla baþla çalýþýlmýþ temsillere ne zamandan beri hasretiz. Tiyatromuzu adeta yalnýz bir routine sevkiyle sürüklenip gidiyor gibidir.’ Necip Fazýl’ýn, 1938’de yazdýðý ve1940’ta yayýmlanan Künye adlý oyunu da oynanmaktan alýkonmuþtur. Yazara göre, ‘bir künyenin arkasýndan, 1904-1922 arasýndaki Türkiye panoramasý....Ýstanbul’da ve Türkiye’nin baþka baþka yerlerinde geçen, kadýnsýz bir vak’a içinde...’dir Künye’nin konusu. Türk Sanatý’nýn Ekim 1954 tarihli 28. sayýsýnda yer alan ‘Türk sanatý ve Keneler’ baþlýklý yazýsýnda, Mehmet Günfer Çelikman, eserin reddine iliþkin þu yorumu yapmaktadýr: ‘Necip Fazýl’ýn Künye adlýpiyesi oynanmaktan alýkondu. Bir sahnesinde Bayezid meydanýnda bir Türk subayýnýn pelerinini kýlýcýyla yýrtan Ýngiliz subayý canlandýrýlýyordu. Siyaset derhal o uzun kolunu uzattýve þimdi dostumuz bulunan Ýngilizlerin bu piyes dolayýsýyla incinecekleri gözönünde bulundurularak...Oyun sahneye deðil askýya alýndý.’ Tekrar, Bir Adam Yaratmak’ýn ikinci sahneleniþ öyküsüne dönebiliriz. Ýlki, 1937-1938 sezonunda sahnelenen oyun, yaklaþýk altmýþbeþ yýl sonra, ama bu kez, oyunun yapýsýna köktenci biçimde müdahale edilerek sahneye konulur. Yönetmen Mahmut Gökgöz, metni 150 sayfadan 56 sayfaya indirir ve kendi ifadesiyle ‘budar’. Þairin oðlu ve varisi Mehmet Kýsakürek, oyunun reji sürecinde basýna yapýlan açýklamalardan dolayý gergindir. Eserin özüne ve yapýsýna yönelik müdahalenin boyutlarýný, 1.Ekim.2002 günü yapýlan son provada görür ve ertesi gü geniþ bir basýn açýklamasý yapar. Açýklama þöyledir: ‘Necip Fazýl Kýsakürek’e ait ‘Bir Adam Yaratmak’ isimli tiyatro eserinin Ýstanbul Þehir Tiyatrolarý tarafýndan 2002-2003 kýþ sezonu içinde temsiline izin vermediðimi kamuoyuna bildiriyorum. Beni bu þekilde davranmak zorunda býrakan hususlar ve olaylarýn geliþimi þöyledir: 1. Sözkonusu eserin 2002-2003 sezonu içinde Þehir Tiyatrolarý tarafýndan sahneleneceðini, bundan birkaç ay evvel çeþitli basýn organlarýnda çýkan haber ve deðerlendirme yazýlarýndan öðrendim. 2. 18.Eylül.2002 tarihinde Ýstanbul Büyükþehir Belediyesi Kültürel ve Sosyal Ýþler Daire Baþkanlýðý’na gönderdiðim özel bir mektupla, eserin izin alýnmadan sahnelenmesinin kanunen mümkün olmadýðý ikazýyla birlikte, bu uslsüzlüðün özellikle eserin temsili konusunda bizleri ciddi endiþelere sevkettiðini bildirdim. Nazarýmdaeserin temsili için izin alýnmasýnýn ifade ettiði anlam, onun orijinal dilinin ve ruhunun bir kültür mirasý olarak teminat altýna alýnmasýndan ibarettir. 3. Benim bu giriþimime Þehir Tiyatrolarý müdürü tarafýndan müspet cevap verilmiþ ve yapýlan ikili görüþmelerde, izin alýnmamasýnýn usul yönünden bir hata olduðu kabul edilerek, gerekli sözleþmenin hemen yapýlacaðý söylenmiþtir. Asýl önemli olan, eserin aslýna ve ruhuna uygun temsil edilmesi gereði ise nezaketle karþýlanarak bu konuda müsterih olmamýz istenmiþ ve elden gelenin titizlikle yapýldýðý ifade edilmiþtir. Bu durumdan emin olabilmek için eserin 1.Ekim.2002 Salýgünü saat 20.30’daki son provasýný seyretmeme imkan tanýnmýþtýr. 4. Sergilenen sahne aksiyonunun, dekor, mizansen, kostüm, kurgu, dil ve fikir bakýmýndan yani hiçbir bakýmdan
--------------------------------------------------------------------------------

Bir Adam Yaratmak’la ilgisi yoktur. 5. Eserin 1937-1938 kýþýnda Ýstanbul Þehir Tiyatrolarý’nca Muhsin Ertuðrul tarafýndan sahnelenerek bizzat temsil edilmesinden ve büyük yankýlar uyandýrmasýndan tam 65 sene sonra yine ayný kurumun perdelerini tekrar Necip Fazýl’a açýyor olmasý tam sevinç kaynaðý olmak üzereyken perdenin arkasýndan ortaya çýkan korkunç manzara beni son derece üzüntüye sevk etmiþtir. Tiyatronun, idari mekanizmasýndaki þahýslarýn bütün iyi niyetlerine ve içten gayretlerine raðmen eserin, ‘bir yönetmen’ tarafýndan adeta içeriden ‘sabote’ edilerek katledildiði açýktýr. 6. Eserin bu þekilde sahnelenmesine izin vermediðimi, hemen ertesi günü baþta Ýstanbul Büyükþehir Belediye Baþkaný Ali Müfit Gürtuna’ya ve ilgili mercilere yazýlý olarak bidirmiþ bulunuyorum. Ayrýca avukatým aracýlýðýile Noter kanalýyla resmi ihtarname yapýlarak eserin temsil edilmemesi istenmiþ ve her ihtimale karþý tedbir kararý almak için mahkemeye baþvurulmuþtur.’ Mehmet Kýsakürek’in tepkisi hayli yanký bulur. Tepkiler iki öbekte toplanýr: Kimileri, esere yapýlan müdahaleleri masum veya gerekli görür, kimileri ise, yapýlanýn þairin anýsýna ve esere hakaret anlamýna geldiðini belirtir. Þehir Tiyatrolarý genel sanat yönetmeni Nurullah Tuncer de bir basýn toplantýsý düzenler ve karþý açýklama yapar. Tuncer’e göre, oyunun bu yorumu, ‘on üzerinden on’ alacak gibidir. Mehmet Kýsakürek’in iddialarýný önyargýlý bulduðunu söyler: ‘Hiçbir tiyatro, bir sabit metin deðildir. Sabit bir metin olsa zaten sahneye çýkmasýna gerek olmazdý. Biz bu oyunla Necip Fazýl’ý bir kere daha gündeme getirdik. Oyun ayakta alkýþlanýyor. Yani kurum olarak doðru bir iþ yaptýk. Oyunun sonuna kadar da arkasýndayýz.’ Mehmet Kýsakürek’le oyunu sahneye koyan kurum ve yönetmen arasýdaki gerilim çeþitli uzlaþma giriþimlerine raðmen büyür. Eser sahneden indirilir. Buna benzer bir deney, 1992-1993 sezonunda Devlet Tiyatrosunda da yaþanýr.Konuya, Mehmet Kýsakürek’in Kaþgar dergisinin Ocak-Þubat.2003 tarihli 31. sayýsýndaki konuþmasýnda yer alan bir belirlemesiyle son veriyorum: ‘Tiyatro eseri sahnelenmek üzere kaleme alýnýr. Buna raðmen, Bir Adam Yaratmak’ýn orijinal metin olarak okuyucuda yaratacaðý etkinin, bu sahne aksiyonunun izleyicide yarattýðý etkiden kat be kat fazla olduðunu söylemek mecburiyetindeyiz. ‘O bir edebiyattýr’ dediler, ‘tozlu raflarda bir edebiyat.’ Sanat deðeri taþýmýyorsa bir eser, zaten tartýþýlacak bir þey yok. Ama bu deðeri taþýyorsa bunun bir dokunulmazlýðý var demektir. O, tozlu raflarda, bir kitap olarak ebedi yolculuðuna devamedecek demektir.’