5235 S. yasa değişiklikleri

5235 S.ADLİ YARGI İLK DERECE MAHKEMELERİ İLE BÖLGE ADLİYE MAHKEMELERİNİN KURULUŞ VE GÖREV VE YETKİLERİ HAKKINDA KANUN İLE GETİRİLEN YENİLİKLER;
1. Adlî yargı ilk derece genel mahkemelerinin kurulmasına ilişkin mevzuat yürürlükten kaldırılmış ve bu mahkemeler yeniden yapılandırılmıştır (m. 4 ilâ 15).
Adli yargı ilk derece mahkemeleri, hukuk ve ceza mahkemeleri olarak belirlenmiştir.
Hukuk mahkemelerinin sulh hukuk ve asliye hukuk mahkemeleri ile özel kanunlarla kurulan diğer hukuk mahkemeleri olduğu; ceza mahkemelerinin ise sulh ceza, asliye ceza ve ağır ceza mahkemeleri ile özel kanunlarla kurulan diğer ceza mahkemeler olduğu hükme bağlanmıştır
2. İlk Derece mahkemelerinin kuruluşu yeniden düzenlenmiştir. (m.5,9).
İlk derece mahkemelerinin, her il merkezi ile bölgelerin çoğrafi durumları ve iş yoğunluğu göz önünde tutularak belirlenen ilçelerde Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu’nun olumlu görüşü alınarak Adalet Bakanlığı tarafından kurulacağı öngörülmüştür.
3. İlk derece mahkemelerinin yargı çevresinin değiştirilmesine veya mahkemenin kaldırılmasına veya özel kanunlarda yargı çevresi belirlenmemiş olan mahkemelerin yargı çevresinin belirlenmesine, coğrafî durum ve iş yoğunluğu gözönünde tutularak, Adalet Bakanlığı’nın önerisi üzerine Hâk. ve Savcılar Yüksek Kurulu’nca karar verilecektir (m. 7-15).
4. İlk derece mahkemeleri Cumhuriyet başsavcılığı teşkilâtı yeniden yapılandırılmıştır (m. 16 ilâ 22)
a. Mahkeme kuruluşu bulunan her il merkezi ve ilçede o il veya ilçenin adı ile anılan bir Cumhuriyet başsavcılığı kurulması öngörülmüştür (m. 16).
Kanunda her il merkezi ile bölgelerin coğrafi durumları ve iş yoğunluğu göz ününde tutularak belirlenen ilçelerde ceza mahkemesinin ve mahkeme teşkilâtı bulunan il ve ilçelerde o il veya ilçenin adıyla anılacak bir Cumhuriyet başsavcılığının kurulması öngörülmüştür.
b. İl ve ilçe Cumhuriyet başsavcıvekilleri, gerekli görülen yerlerle sınırlı olmak üzere Adalet Bakanlığı’nın önerisi üzerine, Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu tarafından atanacaktır (m.16/2).
c. Ağır ceza mahkemesi Cumhuriyet başsavcısının; ağır ceza mahkemesinin yargı çevresinde görevli Cumhuriyet başsavcıları, Cumhuriyet başsavcıvekilleri, Cumhuriyet savcıları ile bağlı birimler; asliye ceza mahkemesi Cumhuriyet başsavcısının ise o yer yargı çevresinde görevli Cumhuriyet savcıları ile bağlı birimler üzerinde gözetim ve denetim yetkisi bulunacaktır (m. 18).
5. Bölge adliye mahkemelerinin kurulması öngörülmüştür (m.25)
Ülkemizde, 1879 yılında yürürlüğe konulan “Mehakimi Nizamiyenin Teşkilât Kanunu Muvakkati” ile “istinaf” adı altında kurulan ikinci derece mahkemeler, 1924 yılında çıkarılan 469 sayılı “Mehakimi Şer’iyenin İlgasına ve Mehakimin Teşkilâtına Ait Ahkâmı Muaddil Kanun” ile kaldırılmıştır. Bu mahkemelerin çalışmalarına, adaletin süratle dağıtımına engel oldukları ve arzu edilen yararı sağlamadıkları gerekçesiyle son verilmiştir. Sözü edilen “Muvakkat Kanun”, ayrı bir istinaf mahkemesi kurmak yerine bu görevi ağır ceza ve asliye mahkemelerine vermişti. Ancak, bu mahkemelerin asıl görevlerinin yoğunluğu ve ağırlığı karşısında “istinaf” görevlerine yeterli zamanı ayıramamaları sonunda biriken iş ve davalar, içinden çıkılamaz derecede çoğalmış olduğundan beklenen yararlar elde edilememiştir.
Bugün hemen hemen bütün ülkelerde Yargıtayın karşılığı olan yüksek mahkemeler, birer içtihat mahkemesi görevini yapmakta, ilk derece mahkemelerince verilen kararların olaylara, kanuna ve usule uygunluğunu denetlemek yani istinaf kanun yolu incelemesini yapmakla görevli ikinci derece mahkemeler bulunmaktadır. Yargıtay ise ilk derece mahkemeleri ile kendi arasında süzgeç görevini yapacak bir ara mahkemesi bulunmadığı için her iki görevi, yani hem içtihat yaratmak hem de istinafı yürütmek durumunda kalmıştır.
İlk derece mahkemelerince verilen kararların olaylara, hukuka ve usule uygunluğunu denetlemek görevini yüklenmiş olan ikinci derecedeki mahkemeler, bazı ülkelerde iki, bazı ülkelerde de üç kademede görev yapmaktadırlar. Ülkemizde bugün ikili kademe sistemi vardır. Kararların hem hukuka hem de olaylara uygunluğunu ise Yargıtay denetlemektedir. Oysa, adlî yargı ilk derece mahkemelerince verilen kararlar, bölge adliye mahkemelerince ispat ve hukuka uygunluk yönlerinden ve Yargıtayca ise sadece hukuka uygunluk bakımından incelenmelidir. Yargıtay, bir içtihat mahkemesi olarak işlevini sürdürmelidir.
Ancak adil yargılanma hakkının gereği olarak gelinen aşamada denetim muhakemesi yapacak makamın aynı zamanda ilk derece mahkemesi gibi yargılama yapması da bir ihtiyaç haline gelmiştir.
Bu ihtiyaçtan hareketle, kabul edilen Kanun uyarınca,
Bölge adliye mahkemeleri, bölgelerin coğrafi durumları ve iş yoğunluğu göz önünde tutularak belirlenen yerlerde, Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulunun olumlu görüşü alınarak Adalet Bakanlığınca kurulacaktır (m.25).
Bölge adliye mahkemelerinin yargı çevrelerinin belirlenmesine, değiştirilmesine veya bu mahkemelerin kaldırılmasına Adalet Bakanlığı’nın önerisi üzerine Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu’nca karar verilecektir.
Kanunda öngörülen istinaf yargılaması, “tam bir istinaf yargılaması” olmamakla ve “genişletilmiş temyiz” sistemi olmakla birlikte, öngörülen usul kurallarının işlerliğinin sağlanabilmesi bakımından, bölge adliye mahkemelerinin 20 bölgeden aşağı olmamak üzere kurulması gerekmektedir. Aksi durum, mevcut sistemin “adil yargılanma” ilkesi bakımından ortaya çıkardığı sorunların yeniden yaşanmasını ortaya çıkarabilecek ve bu mahkemeleri ileri aşamada “temyiz mahkemesi” durumuna getirebilecektir.
6. Bölge adliye mahkemeleri yapılanmasında öngörülen birim ve merciler; başkanlık, başkanlar kurulu, daireler, bölge adliye mahkemesi Cumhuriyet başsavcılığı, bölge adliye mahkemesi adalet komisyonu ve müdürlükler şeklinde belirlenmiştir.
7. Bölge adliye mahkemesinin görevleri ayrıntılı olarak düzenlenmiştir.(m.33)
Buna göre bölge adliye mahkemeleri;
a) Adlî yargı ilk derece mahkemelerince verilen ve kesin olmayan hüküm ve kararlara karşı yapılacak istinaf başvurularını inceleyip karara bağlamak,
b) Adlî yargı ilk derece mahkemesi olarak yargı çevresi içerisindeki adlî yargı ilk derece mahkemesi hâkimleri aleyhinde Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanununa göre açılacak tazminat davalarına bakmak,
c) Yargı çevresi içerisinde bulunan adlî yargı ilk derece hukuk mahkemeleri arasındaki yetki ve görev uyuşmazlıklarını çözmek,
d) Yargı çevresindeki yetkili adlî yargı ilk derece hukuk mahkemesinin bir davaya bakmasına fiilî veya hukukî bir engel çıktığı veya iki mahkemenin yargı sınırları kapsamının belirlenmesinde tereddüt edildiği takdirde, o davanın bölge adliye mahkemesi yargı çevresi içerisinde başka bir hukuk mahkemesine nakline veya yetkili mahkemenin tayinine karar vermek.
Konularında görevlidir.
8. Her bölge adliye mahkemesinde en az 3 hukuk ve 2 ceza dairesi bulunacaktır. Bunların sayısı Adalet Bakanlığının önerisi üzerine Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulunca artırılıp azaltılabilecektir. Dairelerde bir başkan ile yeteri kadar üye bulunacaktır.
9. Bölge adliye mahkemelerinde Başkanlar Kurulunun bulunması öngörülmüştür (m. 28 ve 35).
Bölge adliye mahkemesi başkanı ile hukuk ve ceza dairelerinin başkanlarından oluşacak bu kurulun görevleri şunlardır:
a) Bölge adliye mahkemesi hukuk ve ceza dairelerinin numaralarını ve aralarındaki işbölümünü belirlemek, daireler arasında çıkan iş bölümü uyuşmazlıklarını karara bağlamak,
b) Hukukî veya fiilî nedenlerle bir dairenin kendi üyeleri ile toplanamadığı hâllerde ilgisine göre diğer dairelerden kıdem ve sıraya göre üye görevlendirmek,
c) Re'sen veya bölge adliye mahkemesinin ilgili hukuk veya ceza dairesinin ya da Cumhuriyet başsavcısının, Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanunu veya Ceza Muhakemesi Kanununa göre istinaf yoluna başvurma hakkı bulunanların, benzer olaylarda bölge adliye mahkemesi hukuk veya ceza dairelerince verilen kesin nitelikteki kararlar arasında ya da bu mahkeme ile başka bir bölge adliye mahkemesi hukuk veya ceza dairelerince verilen kesin nitelikteki kararlar arasında uyuşmazlık bulunması hâlinde bu uyuşmazlığın giderilmesini gerekçeli olarak istemeleri üzerine, kendi görüşlerini de ekleyerek Yargıtay Birinci Başkanlığından istemektir.
10. Bölge adliye mahkemesinde Cumhuriyet başsavcılığının bulunması öngörülmüştür (m.30)
Her bölge adliye mahkemesinde bir Cumhuriyet başsavcılığı bulunacaktır ve başsavcılık, Cumhuriyet başsavcısı ve yeteri kadar Cumhuriyet savcısından oluşacaktır. En kıdemli Cumhuriyet savcısı, Cumhuriyet başsavcıvekili olarak görev yapacaktır.
11. Bölge adliye mahkemelerinde görev yapacak hâkimlerin ve C.Savcılarının nitelikleri belirlenmiştir (m. 43 ve 44)
Bölge adliye mahkemesi başkanı birinci sınıf; daire başkanı birinci sınıfa ayrılmış ve Yargıtay üyeliğine seçilme hakkını yitirmemiş, daire üyeleri birinci sınıfa ayrılmış, adlî yargı hâkim ve savcıları arasından Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulunca atanacaktır.
Bölge adliye mahkemesi Cumhuriyet başsavcıları birinci sınıfa ayrılmış ve Yargıtay üyeliğine seçilme hakkını yitirmemiş; bölge adliye mahkemesi Cumhuriyet savcıları hâkimlik ve savcılık mesleğinde fiilen en az sekiz yıl görev yapmış ve üstün başarısı ile bölge adliye mahkemesinde yararlı olacağı anlaşılmış bulunan adlî yargı hâkim ve savcıları arasından Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu’nca atanacaktır.
Bunlar, dört yıldan önce başka bir yere veya göreve atanamayacaklar, ancak meşru mazeretleri durumunda muvafakatları alınarak veya haklarında yapılacak soruşturma sonunda görev yeri veya görevlerinin değiştirilmesine Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu’nca karar verilebilecektir.
12. Bölge adliye mahkemelerinin kurulma süresi Kanunda düzenlenmiştir (geçici madde 2)
1 Nisan 2005 tarihinden itibaren en geç iki yıl içinde bölge adliye mahkemelerinin kurulması gerekmektedir.
Bölge adliye mahkemelerinin kuruluşları, yargı çevreleri ve tüm yurtta göreve başlayacakları tarih, Resmî Gazete’de ilân edilecektir.
Bölge adliye mahkemeleri göreve başlamadan önce Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu’nca bu mahkemelerin başkanları, daire başkanları ve üyeleri ile Cumhuriyet başsavcısı ve savcılarının atamaları yapılacaktır.
Diğer personelin atamaları da aynı süre içinde gerçekleştirilecektir.
13. Bina, araç ve gereçlerin hangi yolla sağlanacağı hükme bağlanmıştır (Geçici madde 3)
1 Nisan 2005 tarihinden başlayarak en geç iki yıl içinde bölge adliye mahkemeleri için ihtiyaç duyulan bina, araç ve gereçlerin, yapım, satın alma veya kiralama yoluyla sağlanacağı hükme bağlanmıştır.
Kurulacak mahkemelerin ihtiyaçlarını karşılamak amacı ile, Adalet Bakanlığı bütçesi içinde mevcut veya yeniden açılacak tertiplere Maliye Bakanlığı bütçesinin ilgili tertiplerinden aktarma ve bununla ilgili diğer işlemleri yapmaya Maliye Bakanlığı yetkili kılınmıştır.