El koyma

Sayın Osman Uysal ve Sayın Mustafa Kızıltaş'ın makaleleri

GİRİŞ:

Ceza yargılamasında maddi gerçeğin bulunması için bazı önlemlerin alınması zorunludur. El koyma, arama, toplatma, yakalama birer ceza yargılaması önlemidir.

Bu önlemlerin uygulanabilmesi için öncelikle bu önlemlerin uygulandığı zaman bir zararın meydana gelmesi olasılığının çok güçlü olması gerekir. Aramanın yapılmadığı ya da arama sonucunda ya da başka hallerde nesnelere el konulmadığı takdirde suç eşyası dolayısıyla delillerin yok edilmesi ve sanıkların kaçmaları muhtemeldir. Bu nedenle de yargılama amacına ulaşmayacak; en azından gecikme durumuyla karşı karşıya kalınacaktır.

Bu önlemlerin uygulanabilmesi için bir diğer şart da önlem uygulamasının haklı olmasıdır. Bu haklılığın değerlendirilmesi de itiraz yoluyla denetlenebilecektir.

Arama ve El koymanın ceza yargılamasında tedbir niteliğinde olduğunu yukarıda belirtmiştik. Bu nedenle de aramayla olay yerinde bulunan ya da el konulan bir suç aletinin balistik muayenesi yapılabilecek, suç aleti olup olmadığı saptanabilecek ve sonuçta da fail cezalandırılabilecektir.

Alınan önlemlerin kişilerin mal varlıklarına, hak ve özgürlüklerine, kısıtlama getirdiği hiç bir zaman gözden kaçırılmamalı ve bu konuda azami özen gösterilmelidir.

ARAMA

Arama, ceza yargılamasının amacına ulaşabilmesi için, suç şüphesi altındaki kişilerin yakalanması, suç delilleri ile zoralıma tabi eşyaların ele geçirilmesi amacıyla, suç işleyen ya da suça katıldıkları şüphesi bulunan kimseler üzerlerinde, konutlarında ve diğer kapalı yerlerde yapılan araştırmadır.

Bu itibarla arama, temel hedefi gizli olanı bulmak olan bir işlemdir. Ceza yargılaması önlemi olması nedeniyle de öncelikle suç ve suç şüphesi altında bulunan kişilerle ilgilidir. Bunun yanında suçun dışında kalan kişilerin de belirli koşulların yerine gelmesi halinde arama kapsamına alınması mümkündür.

Bir suç işlendiğinde, bunun öğrenilmesi üzerine harekete geçen yetkili makamlar (Kolluk güçleri - Savcılar) suçun faili ve suç delillerinin ele geçirilmesi için çalışma yapmaktadır. Bunun içinde öncelikle arama yapılmalıdır.

Burada kolluk kuvvetlerinin uymak zorunda oldukları kuralların neler olduğu akla gelmektedir. Kolluk kuvvetleri hiçbir sınır ve kural tanımaksızın sadece suç delilleri ve suçluları bulabilmek uğruna kişilerin diğer özgürlüklerini diledikleri gibi kısıtlayabilecekler midir?

İşte bu konuda öncelikle Anayasamızın 20 ve 21. Maddelerinde bir düzenleme bulunmaktadır.

özel hayatın gizliliği başlığını taşıyan 20. Maddenin 2. Fıkrasında aramadan da bahsedilmiştir. Buna göre kural olarak kimsenin özel yaşamının gizliliğine dokunulamaz, üstü, özel kağıtları ve nesneleri aranamaz. Ancak adli kovuşturmalar esnasında verilen yargıç kararları ve gecikmesinde zarar bulunan haller bunun istisnası olarak belirtilmiştir. Bu halde de yetkili mahkemenin emri gerekmektedir. Bu konudaki kısıtlamalardan ikincisi de Anayasanın 21. Maddesinde düzenlenmektedir. Konut Dokunulmazlığı başlığını taşıyan bu maddeye göre kimsenin konutuna dokunulamaz. Ancak yargıç kararı ile konuta girilebilir ve arama yapılabilir. İstisna kural olarak da gecikmesinde zarar bulunan durumlar için de yasanın yetkili merciinin emriyle arama yapılabilmektedir.

Arama Kararlarında Yetki

Anayasamızın 20/2 ve 21. Maddelerinde belirtilen ve gecikmesinde zarar görülen durumlarda emir vermeye yetkili mercii CMUK tarafından savcı ve emri altında çalışan kolluk güçleri olarak belirlenmiştir. CMUK madde 97/1’e göre aramaya karar verme yetkisi hakimindir. Ancak tehirinde zarar görülen hallerde Cumhuriyet Savcıları ve savcıların muavini sıfatıyla emirlerini icraya memur olan zabıta memurları arama yapabilirler.

Kavram olarak yukarıda açıklanan Arama konusunda yine yapılan açıklamalar ışığında 2’li bir ayrıma gidilmesi zorunluluğu ortaya çıkar. Bu ayrım:

1- Kişilerin üstlerinin aranması

2- Kapalı yerlerde arama şeklindedir.

Kişilerin Üstlerinin Aranması:

CMUK’un 94. maddesine göre; Bir suçu işlemek veya buna iştirak veyahut yataklık etmek şüphesi altında bulunan kimsenin evi ile ona ait sair mahallerde arama yapılabileceği gibi gerek üzeri ve gerek eşyası dahi aranabilir. Bu arama şüphe altında bulunan kimsenin yakalanması maksadıyla yapılabileceği gibi sübut delillerin meydana çıkarılması umulan hallerde dahi yapılabilir.

CMUK’un 95. maddesine göre ise; 94. Maddede yazılı kimselerden başkalarının gerek üzerlerinde ve gerek evi ile sair mahallerde arama, ancak sanığın yakalanması veya suçun izlerinin takibi veya muayyen bazı eşyanın zaptı maksadıyla yapılabilir.

Bu hallerde aramanın yapılması, aranılan şahsın veya takip edilen işlerin yahut zapt edilecek eşyanın aranılacak kişi veya mahallerde bulunduğuna istidlal ettirebilecek vakıaların varlığına bağlıdır.

Bu sınırlama, sanığın içinde tutulduğu veya takibi sırasında girdiği mahaller hakkında cari değildir.

Yukarıda hatırlatılan her iki yasa maddesine göre yasa suç şüphesi altında olanların (Madde 94) ve olmayanların (Madde 95) üzerlerinin aranabileceğini belirtmektedir.

Buna göre aramanın koşul ve kısıtlamaları şöyle oluşmaktadır:

a) Arama sanığı yakalamaya yönelik olmalıdır.

b) Arama delillerin elde edilmesine yönelik olmalıdır.

c) Suç delili olabilecek eşyalara el konulması amacıyla olmalıdır.

d) Aranılan şahsın ya da takip olunan izlerin ya da el konulacak eşyanın aranılacak yerde veya arama yapılacak kişi üzerinde bulunduğuna dair kanaat uyandıracak olayların olması gereklidir.

Ancak yine de 95. Maddesinin son fıkrası gereğince de bu kısıtlamalara;

a) Sanığın içinde bulunduğu veya takibi sırasında girdiği yerde,

b) Serseri ve sabıkalıların üzerlerinin aranmasında,

c) Şiddet eylemleri ile ilgili kişileri ele geçirmek için yapılan aramalarda gerek kalmamaktadır.

Kapalı Yerlerde Arama

Bir suçu işlemek ya da bir suçun işlenmesine katılmak ya da yataklık etmek şüphesi altında bulunan kişilerin gerek evlerinde gerekse ona ait başka yerlerde 94. Madde gereğince arama yapılabilir.

Yine 94. Madde gereğince bu arama şüpheli kişilerin yakalanması amacıyla olabileceği gibi, suç delillerinin ele geçirilmesi için de yapılabilir. Madde sanık demeyip “suç şüphesi altında bulunan” dan söz ettiği için; hazırlık soruşturması esnasında henüz “sanık” sıfatı almamış kişilerin evlerinde, suç işledikleri ya da suça katıldıkları hususunda kuşku bulunduğu takdirde arama yapılamaz.

Aramanın Zamanı

Aramanın zamanı konusu CMUK’un 96. maddesinde düzenlenmiştir. Kural olarak kapalı yerlerde arama gündüz yapılır. Geceleyin arama yapılamaz. Ancak gündüz başlayan arama gecede devam edebilir. Gecenin ne olduğu, ne zaman başlayacağı TCK 502. Maddede belirlenmiştir. Buna göre;

Güneş batmasından bir saat sonra başlayan ve güneş doğumundan bir saat önceye kadar olan zaman dilimi ÒgeceÓdir.

Demek ki, bu zaman dilimi dışında arama yapılabilir. Ancak konuyu düzenleyen 96. Madde bu kuralın istisnalarını da belirlemiştir. Buna göre;

a) Gecikmesinde zarar bulunan hallerde ve suçüstü hallerinde,

b) Kaçan tutuklu ya da mahkumun tekrar yakalanması amacıyla,

c) Genel güvenlik gözetimi altındaki kişilerin oturdukları yerlerde,

d) Geceleyin herkesin girebildiği yerlerde,

e) Mahkumların toplanma ya da sığınma yerlerinde,

f) Kumar oynanan gizli yerlerde,

g) Kollukçu bilinen genelev gibi yerlerde,

geceleyin de arama yapılabilir.

Ancak otel, motel, pansiyon gibi yerler, geceleyin herkesin girip çıkacağı yerlerden olmakla beraber, bu yerlerin içinde bulunan işletici ve müşterilere ait odalarda, yatılan yerlerde geceleyin arama yapılamaz. Zira oturulan ve yatılan bu yerler konut niteliğindedir. Burada arama yapılabilmesi yukarıda (a-g) bentleriyle açıklanan durumların gerçekleşmesi halinde yapılabilir.

Aramada Usul

Aramanın nasıl yapılacağı CMUK’un 97-102. maddelerinde düzenlenmiştir. CMUK madde 97 gereğince Aramada kural olarak yargıç ya da C.Savcısı bulunmak zorundadır. Ancak bu kişilerin katılmadığı bir aramada arama yapılan yerin ihtiyar heyetinden ya da komşulardan iki kişi bulundurulur. Ancak, yukarıda sayılan ve istisna olarak gece yapılabilen aramalarda bu kişilerin bulundurulması gerekmez.

Arama yapılırken bu yerlerin malik ya da zilyedi de bulunabilir. Kendisinin yerine yasal temsilcisini ya da mümeyyiz akrabalarından birini ya da kendisiyle beraber oturan bir kişiyi ya da komşusunu aramada hazır edebilir.

Arama sona erince aramaya maruz kalan kişiye, aramanın niçin yapıldığı ve hangi suç şüphesinin bulunduğunu gösteren bir belge verilmelidir. Yine aramaya maruz kalan kimsenin talebi halinde arama sonucunda el konulan ya da koruma altına alınan eşyaların listesi veya böyle bir şey yoksa olmadığını gösterir belge verilir. Aramayı yapan birim bu belgeyi vermek zorundadır.

Yapılan arama esnasında suç konusu eylemle ilgisi olmayan ancak başka bir suçun kanıtlarını oluşturabilecek nesneler bulunursa bunlara da el konulur ve durum CMUK 100. Madde gereğince C. Savcılığına bildirilir. Bulunan belgeler kişiye özel kağıtlar olursa bunları ancak yargıç inceleyebilir. Diğer görevlilerin inceleyebilmesi zilyet ya da malikin rızasına bağlıdır. 102. Maddenin 1. Fıkrası gereğince zilyet rıza göstermezse görevliler bu kağıtları bir zarfa koyup mühürledikten sonra yargıca göndermek zorundadırlar. Yargıç tarafından bu mühürlü zarfın incelenmesi esnasında mümkünse zilyet ya da malik bulunur. Yargıç bu zarflarda suç unsuru bulursa derhal C. Savcılığına göndermelidir.

ÖZEL YASALARDA ARAMA

CMUK’un yanında bazı özel yasalarda da arama ile ilgili hükümler bulunmaktadır. Ancak bu hükümler o yasanın uygulanmasını gerektiren olaylarda uygulanır. Bu şekilde arama konusunda özel hükümler bulunan Kanunlar ve bunlarda bulunan düzenlemeler aşağıda kısaca belirtilmiştir.

1) 1918 Sayılı Kaçakçılık Yasası

Bu yasaya göre gümrük ve gümrük muhafaza amir ve memurları, Tekel memurları, kolluk güçleri, Sahil Güvenlik Komutanlığı personeli yasanın aşağıda gösterilen maddelerinde belirtilen yerlerde ve belirlenen koşullarda arama yapabilirler.

Bu yasanın 7. Maddesine göre kaçak eşya, her türlü silah, mühimmat, patlayıcı ve uyuşturucu maddelerin bulunduğu şüphe edilen her denk veya sandıkta veya nakle yarayan diğer araçlarda arama yapılabilir.

Yasanın 8. Maddesinde ise özel evler ve müştemilatında aramanın nasıl yapılacağı düzenlenmiştir. Buna göre …zel evler ve müştemilatında arama;

a) Mahallin en büyük mülki amirinin vereceği yazılı izinle

b) Yetkili memurların izni bulunmadığı halde köylerde muhtar veya vekilinin ve bunlar da bulunmadığı takdirde ihtiyar heyetinden iki kişinin huzuruyla

c) Arama izni verenlerin evlerinde arama icap ettiği takdirde üst idare amirinin izniyle arama yapılır.

Hususi ev aramaları yetkili memurlarca, ihtiyar heyetleri arasından ve bulunmadığı takdirde mahalle veya köy halkından en az iki kişinin huzuruyla yapılır. Muvazzaf ve müstahdem subaylarla askeri memurların kendilerinin oturdukları yerlerde arama mafevk veya hem rütbe bir subay huzuruyla yapılır.

İzin veren makamın iş’arı üzerine aramada bulunacak subayın ilzamına askeri merciler mecburdurlar.

Arama sırasında kaçakçılık suçunun işlendiğini gösteren veya bu suçun ispatına yarayacak olan evrak bulunursa sahibinin veya mümeyyiz olan hısımlarının bunlarda bulunmadığı takdirde bu maddenin (B) bendinde yazılı kimselerin huzuruyla mühürlenir ve aramayı yapan kimselerce alınacak zabıt varakasının aslı ile birlikte tahkikat yapan gümrük muhafaza kıtaları subaylarıyla gümrük ve muhafaza idareleri amirlerine verilir.

Bu mühür, kaçakçılık tahkikatını yapanlar tarafından sahibinin huzuruyla, sahibi gelmez veya belli olmazsa ihtiyar heyetinden ya da o yerde bulunan kişilerden iki kişi bulundurularak açılır ve en kısa zamanda evrak tetkik edilir ve suçun işlendiğini gösterenlerle suçun ispatına yarayanlar ayrılarak tahkikat kağıtlarıyla birlikte C. Savcılığına ve askerliğe ait olan evrak da en yakın askeri adli makama gönderilir. Diğerleri imza mukabilinde hemen sahibine iade edilir. Zabıt muamelelerine karşı ilgililerce Ceza Muhakemeleri Usulü Kanununda yazılı sebeplerle sebep ve usul dairesinde yetkili merciler nezdinde itiraz edilebilir.

Kaçak eşya ile girilirken veya çıkılırken görülen veyahut kaçakçılık sayılan herhangi bir işin yapıldığı zahiri delilleriyle tespit edilen yerlerde usulü dairesinde ve hemen aramak için izin almaya gerek yoktur.

Kanunun 9. Maddesine göre dükkan, mağaza, ticaret ve alış-veriş yapılan hususi evler, depo, ambar, antrepo, han, otel, pansiyon, sinema, tiyatro, gazino kahvehaneler, bar, dancing ve bunlara benzer yerler ve müştemilatı, umuma açık oldukları müddetçe ve umuma açık yerlerde arama yapılabilir. Bu mahaller umuma açık bulunmadıkları takdirde 8. Madde hükmüne tabi tutulur.

Yine aynı Kanunun 10. Maddesine göre gümrük salonlarında kaçak eşya sakladığından şüphe edilen şahısların üzeri sivil, asker ayrılmaksızın kayıtsız ve şartsız aranabilir.

Gümrük mıntıkası dahilinde, bu arama en yakın bir karakola veya bir hükümet dairesine veya asgari garnizona götürülerek yapılır.

Kadınların üzerinde arama bir kadın marifetiyle yapılır.

Hakim ve Cumhuriyet Savcıları ile müddei umumilerin muavini sıfatıyla emirlerini icraya muavin olan zabıta memurları hakkında Ceza Muhakemeleri Usulü Kanununda mevcut salahiyetler mahfuzdur.

1918 sayılı Yasanın 11. Maddesine göre Gümrük Kanununun 17. Maddesi gereğince tayin olunan kapı ve yollardan başka yerlerden girmek ve çıkmak veya geçmek memnudur.

Bu yerlerde tesadüf edecek eşhas ve her nevi nakil vasıtaları salahiyetli memurlar tarafından durdurulur ve şahısların eşya, yük ve üzerleri ve nakil vasıtaları aranır.

2) 6831 Sayılı Orman Kanunu:

Belirtilen Kanunun 79. Maddesine göre orman suçlarına ilişkin delilleri bir zabıt ile tespit ve nakil vasıtaları ile suç aletleri ve suç mahsulü malları zapt ve icabında suç işleyenleri yakalamak salahiyetini haizdirler. Sahipleri tarafından tohum ve fidandan yetiştirilen hususi ormanlara da bu madde uygulanır.

Talep vukuunda polis, Jandarma, köy muhtar ve bekçileri orman memuruna yardıma mecburdurlar.

Ayrıca, 2559 sayılı Polis Vazife ve Salaiyet Kanununun 9. Maddesi de aramayla ilgili hükümler içermektedir.

ZABIT (ELKOYMA)

Elkoyma (zabıt), eşya üzerinde zilyedin sahip olduğu tasarruf yetkisinin zilyedin rızası olmamasına rağmen geçici olarak ortadan kaldırılmasıdır.

Elkoyma da diğer ceza yargılaması önlemleri gibi, ceza yargılamasının amaçlarına hizmet eder. Ancak elkoymada gerçeği ortaya çıkarmak amacı baskındır. Elkonulması gereken eşyalar suçta kullanılan veya suçun işlenmesinden meydana gelen, soruşturma için yararlı görülen eşyalarla, kullanılması, yapılması, taşınması ve bulundurulması yasak olan her türlü eşyadır.

CMUK 86/1. Madde ile elkoymaya yakın bir müessese olarak koruma altına alma kurumuna da değinmiştir. Bu kurumun uygulandığı hallerde nesnenin zilyedinin tasarruf yetkisi ceza yargılaması amacıyla kaldırılmaktadır. Ancak bu halde zilyedin rızası aranmaktadır. Yukarıda da değinildiği gibi elkoymada ise zilyedin rızası yoktur. Zilyetlik yetkisinin sınırlandırılması devletin zor kullanmasına dayandırılmıştır. El konulan eşya, suç eşyası yönetmeliğine göre aynen emanete alınıp saklanmaktadır. Bozulacak, bozulması muhtemel olan eşyalarla, değer kaybedecek eşyalar ise yargıcın vereceği satış kararından sonra satılıp değeri emanete alınabilir. El konulan eşyanın iadesine ya da zoralımına davayı gören mahkeme karar vermelidir.

Elkoyma yanlızca CMUK’da düzenlenmiş bir kurum değildir. Başka isimler altında da olsa bunlar nitelikleri ve sonuçları bakımından el koymadırlar. HMUY’un 101. Maddesine söz edilen ihtiyati tedbir ve Ülk 257’de bahsedilen ihtiyati haciz de birer elkoyma önlemleridir.

Ceza Yargılaması Yasamız Elkoymanın uygulanabileceği iki temel gruptan bahsetmektedir.

1- Soruşturma için ve ispat bakımından yararlı görülen eşya,

2- Müsadereye (zoralım) tabi eşya,

Birinci gruptaki eşyalar delil niteliğindedir.

İkinci grupta belirtilen zoralıma tabi eşyalar ise yine kendi içersinde iki gruba ayrılırlar.

aa) Failin mahkumiyeti koşuluna bağlı olarak,

Suçta kullanılan ya da kullanılmak üzere hazırlanan ya da suçun işlenmesinden meydana gelen eşya, fiilde dahli olmayan kişilere ait olmamak koşuluyla elkoyma konusu olabilir. Böyle bir eşyaya el konulduktan sonra, fail mahkum olduktan sonra bu eşya müsadere olunacaktır.

bb) İkinci olarak da yasada sayılmış bazı nesneler, bir ceza mahkumiyeti olmamasına ve faile ait olmamasına rağmen elkoyma ve müsadereye konu olacaktır. Bu nesneler kullanılması, bulundurulması, taşınması veya satılması suç olan nesnelerdir. Hatta Türk Ceza Yasasının 36/3 Maddesine göre taşınması yasak olmayan silahların ruhsatsız taşınması halinde de elkoyma ve müsadere uygulanacaktır.

Elkoyma Yetkisi

Elkoyma yetkisi kural olarak Yargıca aittir. Ancak bunun istisnası gecikmesinde zarar umulan hallerdir. Bu hallerde C. Savcılığı ve kolluk güçleri bu yetkiyi kullanabilirler. Bu istisnai yetki hem kişinin özel kağıtları ve eşyası hem de konutundaki eşyaları bakımından uygulanabilir. Ancak 92/3. Madde gereğince gecikmesinde zarar umulan hallerde PTT’deki elkoymaya yalnızca C. Savcısı yetkilidir. Kolluk güçlerinin bu halde böyle bir yetkisi yoktur.

Elkoyma önlemlerinin uygulanması

Elkonulmasına yargıç kararıyla karar verilen ya da istisnai kurallar çerçevesinde elkonulması istenen eşyanın zilyedinden eşyayı belirlenen süre içersinde teslim etmesi istenir. Bu talebe zilyedin uyması halinde sorun olmayacaktır. Ancak, zilyedin rıza göstermemesi, teslime uymaması halinde nesne üzerindeki zilyetliği zorla kaldırılacaktır. Taşınırlarda zilyedin elinden mal zorla alınacak, taşınmazlar da ise tapuya şerh verilecektir.

CMUK 87/1. Maddeye gereğince elkoymaya konu olan nesneyi yanında bulunduran kişi istek üzerine bunu göstermek ve teslim etmek zorundadır. Bundan kaçınan kişi hakında 87/2. Madde yollamasıyla TCK 63. Madde gereğince zorlama uygulanmalıdır. Bu maddeye göre de kişi yargılamanın sonuna kadar ya da en fazla 6 ay hapsolunur. Kabahatlarda ise bu süre 6 haftayı geçemez.

Elkonulan nesneler hakkında tam bir defter tutulmalıdır. Ayrıca CMUK 101 gereğince karışmaları ve değişmeleri önlemek amacıyla nesneler resmi mühürle mühürlenmeli ya da işaretlenmelidir. Yine CMUK 99. Madde gereğince el konulan nesnenin zilyedi ya da maliki istediği takdirde bir defterin de kendisine verilmesini isteyebilir.

Askeri yerlerdeki elkoymalarda ise yetki askeri makamlarda olup, CMUK 90/6. Madde gereğince yargıç ve savcılar da isterlerse katılabilirler.

Elkonulması Yasak Eşya

Ceza Yargılaması Kanununun elkoymayı gerçeğe ulaşmada bir yol olarak görmüş olmasına rağmen, bazı kişilere ait olan nesneleri bunların bazı özelliklerini de gözönüne alarak elkoyma hükümlerinin dışında tutmuştur. Böylece Yasa elkonulması yasak olan nesneler kategorisini de oluşturmuş olmaktadır.

Yasamız bunları belirlerken kişisel hak ve özgürlükler ve kişisel çıkarlarla ceza yargılaması ve dolayısıyla toplumsal çıkarları tartışmış ve kişisel çıkarların korunması sonucuna varmıştır.

El koymanın yasak olduğu haller şunlardır.

1) CMUK 89. Maddede belirtilen sanıkla tanıklıktan çekilme hakkı olan kişiler arasında gönderilen mektuplar,

Bu tanıklar öncelikle CMUK 47. Maddede sayılan sanığın yakınları ve yine 48. Maddede sayılan meslekleri nedeniyle öğrendikleri sırları saklamak zorunda olan kişilerdir. Bu gruptaki kişiler ile sanık arasında gönderilen mektuplara el konulamaz. Bu halde bu mektuplar delil dahi kabul edilmezler. Bu mektuplar yasa gereğince ilgili kişilerin üzerinde olmalıdır. Ayrıca sanığa atılı suçlardan dolayı yataklıktan ya da asli ya da feri iştirakten yargılanıyor olmaları gerekir.

2) Resmi makamlarda bulunan belgeler

Yine CMUK’un 88. Maddesi gereğince, resmi makamların elinde bulunan belgeler içerik olarak açıklandığında ülkenin esenliğine zarar verecek nitelikte olursa ve bu ilgili resmi makamın amirlerince açıklanırsa bu belgelere de el konulamaz.

3) Basın Araçları

Suç aracı oldukları öne sürülse dahi Anayasamızı 30. Maddesi gereğince basın araçlarına el konulamaz. Bunları Basımevi ve eklentileri de dahildir. Bunun istisnası; yine Anayasamızda belirtildiği üzere devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğü, Cumhiriyetin temel ilkeleri ve milli güvenlik aleyhinde işlenmiş bir suçtan mahkum olma halinde de basın araçları ve eklentilerine el konulabilir.

4) Tutuklu sanıkla savunmanı arasında gönderilen mektuplar.

CMUK 144. Maddeye göre, tutuklu sanıkla savunmanı her zaman görüşebilirler ve yazışabilirler. Bu nedenle bunlara el konulamaz.

Özel Elkoyma Şekilleri

Yukarıda da açıklandığı üzere, Anayasamızın 22. Maddesi “Herkes haberleşme hürriyetine sahiptir, Haberleşmenin gizliliği esastır.” Demesine rağmen bunun istisnalarının da neler olabileceğini belirtmiştir.

İşte CMUK 91. Madde bu istisna hallerini açıklamaktadır. Buna göre özel el koyma şekilleri dediğimiz türler ortaya çıkmaktadır.

1. PTT’de Elkoyma

PTT’de elkoyma niteliği bakımından haberleşme özgürlüğünün kısıtlanması ve gizliliğe bir müdahaledir. Buna göre;

a) Sanığa gönderilen mektuplar ve her türlü gönderi telgraflara 91/1. Madde gereğince PTT’de el konulabilir. Yukarıda da açıklandığı gibi bunun istisnası savunmanın sanığa gönderdiği mektuplardır.

b) Sanığın gönderdiği ya da sanığa gönderildiği anlaşılabilen ve soruşturma açısından önem taşıyan mektuplar ve her türlü gönderilere ve telgraflara PTT’de el konulabilir.

Yukarıda açıklanan türde el koyma yetkisi kural olarak CMUK 92/1. Madde gereğince yargıca aittir. Ancak gecikmesinde zarar umulan hallerde ve sanığa yüklenen suçun kabahat türünden olmaması koşuluyla, bu yetki 92/2 madde gereğince savcıya da verilmiştir. Ancak bu halde savcı elkoyma işlerini yapmak ve mektup ile diğer gönderileri açmaksızın yargıca vermek zorundadır. (92/3).

92/4. Maddeye göre Savcı emri ile bir elkoyma yapılmış ise bunun için 3 gün içersinde yargıçtan karar almak gerekir. Yoksa bu elkoyma geçersiz sayılır.

PTT’de elkonulan nesneler doğrudan yetkili yargıca teslim edilecektir. Sakıncası soruşturma açısından yoksa elkonulan nesnenin sahibine 93/1. Madde gereğince haber vermek gerekmektedir. Yargıç tarafından açılmasına karar alınmayan ya da gerek görülmeyen nesneler derhal sahibine iade olunmalıdır. Açılıp da alıkonulmasına gerek görülmeyen nesneler de iade edilir.

Soruşturma için alıkonulan mektubun soruşturma için faydalı olmayan kısımlarının suretleri 93/son madde gereğince ilgilisine verilir.

Basılmış Eserlere Elkoyma

Özel elkoyma yöntemlerinden bir tanesi de Basın Yasasının 2. Maddesinde belirtilen usule uygun basılmış eserlerle ilgili elkoymadır.

Bu elkoymanın iki amacı vardır.

a) Delil elde etmek

b) Müsadereye gerek duyulursa müsadereyi sağlamak.

Eğer elkoyma delil elde etmek amacıyla yapılırsa bu halde basılmış eserin birkaç nüshasına el koymak gerekir.

Müsadere için bir esere elkoyma hali sözkonusu olursa müsadere; basılı eserin tümünün mülkiyetinin devlete geçmesi ile sonuçlanacağından basılı eserin tüm nüshalarına el koymak gerekecektir.

Müsadere gerçekleştirmek için yukarıda anlatılan şekilde yapılan ve elkoymaya “toplatma” denir.

Süreli Ya da Süresiz Yayınların Toplatılması

Süreli ya da süresiz yayınların toplatılması konusu Anayasamızın 28/7 ve Basın Yasasının Ek 1/2 maddeleri tarafından ayrıntılı şekilde açıklanmıştır.

Anayasamıza göre toplatma için temel kural yargıç kararının varlığıdır. Bunun dışında Basın Yasasında belirtilen hallerde; burada gösterilen suçların koğuşturulması ya da soruşturulması amacıyla toplatma yapılabilir.

Anayasamız yargıç dışında, istisnai olarak toplatma kararı alabilecek makam olarak yasanın açıkça yetkili kıldığı merciin emriyle de toplatma yapılabilir demektedir. Bunun için de, devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğünün, milli güvenliğin, kamu düzeninin, genel ahlakın korunması ve suçların önlenmesi bakımından gecikmesinde zarar umulan hallerde gerekli görülmüştür. Bu halde yetkili merciin bu toplatma emri ile uygulanan toplatma kararı en geç 24 saat içinde yetkili yargıca bildirilir. Yargıç tarafından bu emir en geç 48 saat içinde onaylanmaz ise toplatma kararı Anayasamızın 28/7. Maddesi uyarınca geçersiz sayılır.

Toplatma kararı, T.C.K.nın ikinci kitabının 1. Babının 1,2 ve 4. Fasıllarında ya da 311 veya 312 maddelerinde yazılı suçlarla, anılan Yasanın 426, 428 maddeleri ve 6187 sayılı Vicdan ve Toplantı Hürriyetinin Korunması Hakkındaki Kanunla 5816 sayılı Atatürk Aleyhinde Üşlenen Suçlar Hakkındaki Kanunla yazılı haller için verilebilir.

Ayrıca Basın kanununun 2. Maddesi gereğince duvar ve el ilanları ile afişler ve pul afişler dahi toplatılabilir.

Toplatma Kararı soruşturma esnasında Sulh Ceza yargıcı, kovuşturma sırasında ise görevli mahkeme tarafından verilebilir. Soruşturma esnasında gecikmesinde zarar umulan hal olursa Cumhuriyet Savcısı da toplatma kararı verebilir. Toplatma kararı herşeyden önce yazılı olmak zorundadır.

Yabancı Ülkelerde Basılmış ve Yayınlanmış Eserlerin Türkiye’ye Sorulmasının Yasaklanması ve Toplatılması
Basın Yasasının 31. Maddesinde yukarıda belirtilen eserlerin Türkiye’ye sokulmasının ve dağıtılmasının Bakanlar Kurulu Kararıyla yasaklanabileceğini ve İçişleri Bakanlığınca bu Karardan önce acele durumlarda dağıtımın yasaklanabileceği ve dağıtılmış olanların da toplattırılabileceğini belirtilmektedir.

Bu toplatma kararının alınabilmesi için Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğüne, milli egemenliğe, Cumhuriyetin varlığına, milli güvenliğe, kamu düzenine, genel asayişe, kamu yararına, genel ahlaka ve sağlığa aykırılık bulunması gerekir.

Türkiye’de Basılmış Eserlerin Dağıtımının Önlenmesi

Bu ilk kez 1982 Anayasasının 28/5. Maddesi ile getirilen bir kurumdur. Burada da öncelikle yargıç kararı aranmıştır. Ancak gecikmesinde zarar umulan hallerde yetkili merci toplatma kararı verebilir.

Bu kararın verilebilmesi için (a) bendinde de açıklanan 2950 sayılı Yasayla Basın Yasasının değiştirilen Ek 1. Maddesinde belirtilen hallerin varlığı gerekir.

Gaiplerin Mallarına El Koyma

CMUK 269. Maddede gaipler tanımlanmış ve onlar için özel kurumlar öngörülmüştür. Gaip olan kişi, yargılanmasına katılamayacağından, haklarında verilen para cezalarının karşılanması amacıyla ya da yargılanan sanığın ortaya çıkması amacıyla mallarına el konulabilir.

CMUK 276 ve 277. Maddeleriyle bu her iki el koyma türüne de haciz demektedir.

Gaibin para cezasını karşılanması için belli mallarına el konulması halinde yargıç kararıyla gaibin mallarına el konulabilir ve bu elkoyma için Ü.Ü.Y. hükümleri uygulanır.

Gaibin para cezasını karşılamak için belli mallarına el koyma ile elde edilen gelir cezaları karşılamaz ise yargıç kararı ile tüm mallarına el konur. Bu karar resmi gazetede ya da uygun görülürse diğer gazetelerde yayınlanır. Bu ilandan sonra gaibin malları üzerinde yapacağı tüm tasarruflar geçersizdir.

Eğer elkoyma CMUK 283. Madde gereğince sanığın ortaya çıkmasını sağlamak amacı ile yapılmışsa bunun öncelikli şartı, sanık için genel tutuklama şartlarının var olmasıdır. Bunun gerçekleşmesi halinde Asliye Mahkemesi yargıcı bu kararı verebilir.

Ancak sanığın suçu devlet aleyhine işlenmiş ise ya da ağır hapis ise bu karar kesin olarak verilir.Diğer hallerde kararın verilmesi ihtiyaridir.

Bu karar da resmi gazete ya da diğer gazetelerde yayınlanmak zorundadır. Bu ilandan sonra sanık malları üzerinde ancak ölüme bağlı tasarruf yapabilir.

EL KONULAN MALLARIN İADESİ

El konulan mallar iade edileceğine dair yasada bir hüküm yoktur.Bu konuda 26.10.1971 tarihinde yayınlanan Suç eşyası Hakkında Yönetmelik ile düzenleme yapılmıştır.

İn fide Salus (Kurtuluş Sadakatte Yatar)