İnsan haklarını korumak-makale
İNSAN HAKLARINI KORUMAK (İHD Pratiği)
Hüsnü Öndül
(Makale 8 Aralık 2002 tarihinde yazılmıştır.)
A) İnsan haklarının hukuk yoluyla korunması
B) İnsan haklarının kamuoyu gücüyle korunması
C) Türkiye insan hakları hareketi
--------------------------------------------------------------------------------
İnsan haklarını korumada iki temel güce gereksinim duyulduğu genellikle kabul edilir. Bu iki güç,
a) hukukun gücü, başka bir anlatımla hukuk yoluyla koruma,
b) Demokratik kamuoyu gücü ya da demokratik kamuoyu yoluyla koruma olarak adlandırılabilir.
Yazımızda, hukuk yoluyla korumadaki ulusal ve ulusalüstü mekanizmaların ve usullerin neler olduğuna kısaca değinecek, demokratik kamuoyu gücü kavramı altında, insan hakları örgütlerinin özelde de İHD'nin 16 yıllık pratiğini değerlendirmeye çalışacağız.
A) İnsan haklarının hukuk yoluyla korunması:
Bilindiği gibi İnsan Hakları Evrensel Bildirisi'nin Başlangıç maddesinde, hukuk düzeninden söz edilir. Bu dünyadaki eşitsizliklerin giderilmesi, insanların şiddet araçlarını da kullanarak başkaldırı yolunu seçmemesi ve savaşların ortadan kaldırılması için bir koşul olarak görülür. İnsanlar dünyanın her yerinde Bildiri'de yer alan haklara, özgürlüklere sahip olacaklar ve bu hak ve özgürlükleri hukuk düzeni tarafından korunacak, böylece insan olma onuruna sahip olmaklık bakımından hem eşitlik sağlanacak hem de hakları ve özgürlükleri tanınmış, tanımlanmış ve kullanılması güvence altına alınmış olacaktır. Bildiri içeriğindeki hukuk düzenine ilişkin maddeler ile başlangıç maddesindeki, "İnsanın zulüm ve baskıya karşı son çare olarak ayaklanmak zorunda kalmaması için insan haklarının hukuk düzeni ile korunmasının temel bir gereklilik olması"nı bu çerçevede yorumlamak gerekir.
İnsan haklarının hukuk yoluyla korunmasında iç hukuk ve ulusalüstü hukuk ayrımını da yapmak durumundayız. Böyle olması da doğal karşılanmalı. İnsan haklarının evrenselliği genel kabul görmüş bir tezdir. İnsan hakları hiçbir ülkenin iç sorunu olarak görülmemesi, tüm dünyada insan haklarının korunması ve gözetilmesi anlamana gelmektedir. Belirtilen durumda, evrensel ölçekte, bölgesel ölçekte, sözleşme ve mekanizmalarla insan haklarının hukuk yoluyla korunmasından söz edebiliriz. İç hukuk bakımından koruma, insan haklarının iç hukuktaki düzenlemelerle korunmasını gündeme getirir. Bu en başta, o ülkenin hukuk düzeninin "insan hakkı" olarak kabul edilen hakları bir biçimde tanıması ile olanaklıdır. Ya maddi yasalarda hakların yansıtılması ya da taraf olunan sözleşmelerdeki hakların doğrudan doğruya uygulanması yoluyla mümkün olabilecektir. Ancak bu noktada, iç hukuk düzeninin insan haklarını ve temel özgürlükleri korumaya elverişli, etkin örgütlenmesi önem taşır. Hukuk korumasına, maddi yasalar ile ilgili boyutu yanında yargının öne çıkan özelliği nedeniyle yargısal koruma da diyebiliriz. Bağımsız ve tarafsız yargı temeldir.
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi'ni, insan haklarının hukuk yoluyla korunmasında bölgesel korumaya örnek olarak gösterebiliriz. Sözleşmenin yapılandırdığı Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi örneğin Türkiye kamuoyu tarafından bilinmektedir. Herhangi bir Türkiye Cumhuriyeti yurttaşı giderek artan bir ilgi ile, iç hukukta sorununa çözüm bulamadığında Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi'ne başvurmaktan söz edebiliyor. Bu yolu artı güvence olarak görüyor. Yine bölgesel bir sözleşme olan Avrupa İşkencenin Önlenmesi Sözleşmesi çerçevesinde İşkenceyi Önleme Komitesi, yargısal koruma dışında, yarı yargısal organlar tarafından insan haklarının korunmasında önemli işlevleri olan bir mekanizmadır. Özellikle Türkiye'deki ölüm oruçları dönemindeki ziyaretlerinde, gözaltı birimlerine yaptığı baskınlar ve hazırladığı raporlarla, Komite etkisini göstermiştir.
Birleşmiş Milletler ekseninde de hukuk yoluyla koruma mekanizmaları bulunmakta. Kişisel ve Siyasal Haklar Uluslararası Sözleşme çerçevesinde oluşturulan, İnsan Hakları Komitesi, Ekonomik Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararası Sözleşmesi çerçevesinde Ekonomik Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesi, Her Türlü Irk Ayrımcılığının Önlenmesi Sözleşmesi çerçevesinde Irk Ayrımcılığının Önlenmesi Komitesi, Kadınlara Karşı Her Tür Ayrımcılığın Önlenmesi Uluslararası Sözleşme çerçevesinde Kadınlara Karşı Ayrımcılığın Önlenmesi Komitesi, İşkence ve Diğer Acımasız, İnsanlık Dışı ve Onur Kırıcı Muamele veya Cezalandırmaya Karşı Sözleşme çerçevesinde İşkenceye Karşı Komite ve Çocuk Hakları Sözleşmesi çerçevesinde Çocuk Hakları Komitesi'ni bu çerçevede sayabiliriz