16 yıl boyunca, yalnızca genel merkez etkinliği olarak tam 68 değişik konulu, konferans, kurultay, sempozyum, panel, yürüyüş, gece düzenledi.
Her ay, her yıl insan hakları raporları yayınladı. Aylık bültenler ve 30'a yakın kitap yayınladı.
Avukatlar için 1994 yılında "Hukukçuların Bireysel Başvuru Hakkı Açısından Eğitimi", 1995 ve 1996 yılında öğretmenler için, "Eğiticilerin Eğitimi", 1999-2000 "İnsan Hakları Aktivistlerinin Eğitimi", 2001-2002 "Mülteci Hakları" projelerini uyguladı.
Türkiye'deki belli başlı ulusal insan hakları örgütlerini, İHD (1986), TİHV (1990), Mazlum-Der (1990) ve TİHAK (1999) olarak sayabiliriz.
1-İHD'nin Örgütlenme modeli ve çalışma tarzı:
Genel Kurul en yüksek organdır. Şubelerde üyeler ve Genel Merkez'de ise delegelerin katılımından oluşur. Genel Kurullar iki yılda bir gerçekleştirilir. Bu toplantılarda yeni dönem yönetim kurulları seçilir. Genel Merkez Genel Kuruluna seçilen delegeler, şube üye sayısına göre belirlenir. Her 15 üyeye bir delege gelecek şekilde sayı belirlenir. Şu anda delege sayısı yaklaşık 950'dir. İHD Genel Kurullarına delegelerin katılım oranı yaklaşık %70'dir. Şubelerde 7 kişilik yönetim kurulu bulunur. Genel Merkez Genel Yönetim Kurulu 24 kişiden oluşur. Bu üyelerin 11'i Merkez Yürütme Kurulu üyesidir. Bir genel başkan, üç genel başkan yardımcısı, bir genel sekreter, üç genel sekreter yardımcısı ve bir sayman Genel Yönetim Kurulu tarafından merkez yürütme kurulu üyeleri arasından seçilir. Coğrafi esasa göre 7 bölge temsilcisi de Genel Yönetim Kurulu tarafından seçilir. Bölge temsilcileri şubeler arasındaki ve şubelerin genel merkezle eşgüdümünü sağlarlar. Bölge temsilcileri yılda birkaç kez bölge toplantıları düzenler. Şubelerde genel üye toplantıları yılda birkaç kez gerçekleştirilir. Bu toplantılarda, derneğin sorunları ile güncel insan hakları sorunları tartışılır. Üyeler resmi ya da resmi olmayan toplantılarda söz hakkına sahiptir ve bu konuda herhangi bir sınırlama söz konusu değildir.
Şubelerde ve Genel Merkezde üyelerin katılımı ile komisyon örgütlenmesi bulunmaktadır. Komisyonların sayısı her şubenin durumuna göre ve şube yönetim kurullarının kararları sonucu belirlenir. Bir kaç üye bir araya gelerek belirli bir insan hakları konusunda komisyon oluşturmak istediğinde buna olumsuz yanıt verilmez. En yaygın komisyonlar, işkence ve cezaevleri komisyonlarıdır. Çalışma yaşamı, çevre, kadın, çocuk, göç, mülteci hakları konularında komisyonlar bulunmaktadır.
İHD, insan hakları ile ilgili bir ihlal bilgisini hangi yolla edinirse edinsin, olayı araştırır. Gerektiğinde olay mahalline heyetler oluşturarak gider. Sonucunu bir raporla duyurur. Çeşitli insan hakları ihlallerini ya raporla, ya açık ya da kapalı mekanlarda protesto edebilir. Bütün mücadele biçimleri barışçıldır. Şiddeti reddeder. İl ve ilçelerde, insan hakları sorunlarını gerektiğinde Vali, Kaymakam, Emniyet Müdürü ya da askeri yetkililerle ve yerel yönetim yetkilileri ile görüşerek dile getirir.
İHD bünyesinde, İnsan Hakları Kütüphanesi, İnsan Hakları Araştırma ve Geliştirme Merkezi ve İktisadi İşletme kurulmuştur.
2- Üye profili:
İHD'nin yaklaşık 10 bin üyesi bulunmaktadır. Şube sayısı bugün itibariyle 35'dır. Üyelerin %38'i kadındır. Üyelerin %55'i 25-40 yaş grubundadır. Üyelerin %50'si üniversite mezunudur. Üyeler gelir düzeyi itibariyle, orta, alt gelir grubuna dahildir. Üyelere dünya görüşleri ve dini inançları sorulmamakla birlikte genellikle sol siyasal eğilim taşıdıkları ve laik bir çizgide oldukları gerçekçi bir değerlendirme sayılabilir.
3- Gelir kaynakları:
İHD, ilke olarak hükümetlerden, devletlerden ve siyasal partilerden maddi destek ve yardım almamaktadır. Gelirleri üye aidatları ve bağışlardan olmaktadır. Genel Merkezi ve şubelerinin maddi açıdan kronik bir yoksulluk içersinde olduğu bilinmektedir. İHD yönetici organlarında görev yapanların tümü gönüllü olarak zamanlarını ve emeklerini vermektedir. İHD'den herhangi bir ücret almadıkları gibi, çoğu kez kendi kişisel bütçelerinden de İHD'ye katkı sunmaktadırlar. İHD son derece kısıtlı bütçe ve olanaklarla faaliyetini sürdürmektedir. İHD devlet ve hükümetlerden yardım almama ilkesine Birleşmiş Milletler ve Avrupa Konseyi, Avrupa Birliği gibi, devletlerüstü ya da devletlerarası topluluklar konusunda istisna getirmektedir. Bu kuruluşların insan hakları fonlarından, kendisinin hazırlayacağı projeleri gerçekleştirmek için yardım almayı reddetmemektedir. Bu konuyla ilgili olarak, 1994, 1995 ve 1996 yıllarında Avrupa Birliği'ne sunduğu projeleri gerçekleştirmiş ve bu projeler karşılığı maddi yardım da almıştır. Ancak İçişleri Bakanlığı sonraki yıllarda İHD projeleri için Dernekler Yasası'nın 61. maddesindeki izni vermemektedir.
4- Ulusal ve uluslararası ilişkiler:
İHD, hükümetlerden, siyasi parti ve örgütlerden bağımsız bir insan hakları örgütüdür. Ülke içinde, demokratik kitle örgütleri (TMMOB, TTB gibi kamu kurumu niteliğindeki meslek örgütleri ile, sendikalar ve çeşitli derneklerle) ve özellikle sol siyasal örgütlerle ilişki ve iletişim halindedir. Çeşitli insan hakları sorunları konularında, ortak basın toplantılarına imza atmakta, miting ya da toplantılarda ortak tutumlar alabilmektedir. Türkiye'deki diğer insan hakları örgütleriyle, örneğin TİHV, Mazlum-Der ve Helsinki Yurttaşlar Derneği ile de yakın ilişki içersindedir. TİHV ile organik ilişki içersindedir. Kurucular Kurulunda kurucu sıfatıyla temsil edilmektedir. TİHV ile her yıl Türkiye İnsan Hakları Konferansları gerçekleştirmektedir. Ayrıca her yıl 10 Aralık İnsan Hakları Etkinliklerini İHD-TİHV birlikte başlatmaktadır.
Uluslararası Af örgütü ve İnsan Hakları Federasyonu ve Human Rigts Watch ile yakın ilişki ve iletişim halindedir.
5) İHD'nin ilkeleri
İnsan Hakları Derneği, 16-17 Kasım 2002 tarihli Genel Kurulu'nda Tüzüğünün 2. maddesine (b) fıkrası eklemiş ve "ilkeler"ini sıralamıştır. Buna göre İHD,
1. Hükümet dışı, gönüllü bir insan hakları kuruluşudur.
2. Devletlerden, hükümetlerden ve siyasi partilerden bağımsız bir örgüttür.
3. İnsan haklarının evrenselliğini ve bölünmezliğini savunmaktadır.
4. Irk, dil, din, renk, cinsiyet, siyasi görüş ve benzeri nedenlerle yapılan her türlü ayrımcılığa karşı mücadele eder.
5. Her koşulda ve dünyanın her yerinde ölüm cezasına karşıdır.
6. Her yerde ve her koşulda, kime yapılırsa yapılsın işkenceye karşı çıkar.
7. Herkes için, her yerde ve koşulda adil yargılanma ve savunma hakkını savunur.
8. Her zaman ve her koşulda savaşa ve militarizme karşıdır; barış hakkını savunur.
9. İfade özgürlüğünü koşulsuz ve sınırsız olarak savunur.
10. Düşünce ve inanç özgürlüğünü dokunulmaz bir hak olarak görür. Koşulsuz ve sınırsız bir şekilde savunur.
11. Örgütlenme özgürlüğünü savunur.
12. Ezilen birey, cins, sınıf, halkın/ulusun hakları için mücadele eder.
13. Ulusların kendi kaderini tayin etme hakkını savunur.
14. İnsancıl hukuku savunur.
İnsan hakları derneği, kişisel, siyasal, ekonomik, sosyal ve kültürel haklar ile dayanışma haklarını bir bütün olarak benimser ve savunur.
6) İHD'nin ve sivil insan hakları hareketlerinin devlet üzerine etkileri:
İHD'nin çok kısa bir zamanda tanınan bir örgüt olması ve ardından gerçekleştirdiği etkinlikler ve insan hakları ihlalleri ile ilgili olarak sesini yükseltmesinin ardından, 1990 yılında Türkiye Büyük Millet Meclisi bünyesinde İnsan hakları İnceleme Komisyonu oluşturuldu. 1991 seçimlerine giderken DYP seçim bildirgesine, İnsan Hakları Bakanlığı vaadini koydu. 1992'de İnsan Haklarından Sorumlu Devlet Bakanlığı kuruldu. 1995 yılında İHD Kayıplar Bulunsun Kampanyası başlattı. Aynı tarihte Cumartesi Anneleri hareketinin alt yapısı oluşturulmuştu. İçişleri Bakanlığı bünyesinde bu sürekli etkinliklerin ardından Gözaltı İzleme Birimleri oluşturuldu. 1997 yılında İnsan Hakları Koordinatör Üst Kurulu oluşturuldu. Okullarda insan hakları dersleri konuldu. 2001 yılında Başbakanlığa bağlı İnsan Hakları Başkanlığı kuruldu. 2001 yılında her il ve ilçede (81 il ve 831 ilçede) İnsan Hakları Kurulları oluşturuldu. Tüm bu oluşumların gerçekleştirilmesinde Türkiye insan hakları hareketinin ve özellikle İHD'nin etkilerini hesaba katmak gerekir.
7) Baskılar:
İHD, 16 yıllık pratiğinde çeşitli baskılarla karşılaştı. 14 yöneticisi ve üyesi öldürüldü. Genel Başkanı Akın Birdal 12 Mayıs 1998'de dernek merkezinde silahlı saldırıya uğradı. Öldürülmek istendi. Vücuduna 7 kurşun isabet etti. Kimi "andıç" belgelerinde İHD susturulması ve etkisizleştirilmesi için hedef gösterildi. Yönetici ve üyeleri çeşitli barışçıl toplantılarda görüşlerini açıkladıkları için gözaltına alındı, tutuklandı. Son iki yıldır, çok dikkat çekici bir şekilde yargı baskısı uygulanmaya başlandı. Baskının boyutları için birkaç örnek vermek isterim. 2000 yılı Kasım ve Aralık aylarında 6 şubemiz geçici olarak kapatıldı. Kapatma süresi 10 günle 17 arasında değişti. Yargısal süreçler çok yoğun bir şekilde işletildi. Örneğin Diyarbakır şube başkanı Osman Baydemir hakkında, basın açıklamaları nedeniyle son iki yılda toplam 150 ceza soruşturması ve davaları açıldı. İstanbul şube başkanı Eren Keskin hakkında 90 civarında dava açıldı. İzmir şube yöneticileri hakkında 70 civarında dava açıldı. Tüm davalar düşünce açıklamaları nedeniyledir. İHD Genel Merkezi hakkında Anadolu Ajansı'nın iki yıl önceki bir haberi üzerine soruşturma açıldı. Tüm belgelerine ve bilgisayarlarına el konuldu. Anadolu Ajansı haberini bir hafta sonra düzeltti ve İHD'nin adının haberde "sehven" geçtiğini duyurdu. En son Ağustos 2002'de, Bingöl Cumhuriyet savcılığı, işkencenin önlenmesi için İçişleri Bakanlığı'na İHD adına verilen dilekçe için, Genel Başkan ve Genel Sekreter hakkında ceza soruşturması açtı. Son yıllardaki baskı, "yargı gölgesi" olarak nitelenebilir. 16 yıl içersinde yasalara aykırı faaliyette bulunma gerekçesiyle mahkemelerce feshine karar verilen tek bir şubemiz bulunmamaktadır.
1994-1995 yıllarında Türkiye'nin pek çok yerinde polis gösterilerinde "kahrolsun insan hakları" sloganları atıldı. Pek çok devlet yetkilisi, insan hakları savunucularını ve İHD'yi teröre, bölücülüğe destek vermekle suçladı.
Baskılarda yazılı ve görsel basın önemli bir rol oynadı. Sonradan, "andıç" doğrultusunda hareket ettiği anlaşılan kimi basın yayın organları, 1998 yılında manşetten Akın Birdal'ı hedef gösteriyordu. Tam da bu yayınlar sırasında Akın Birdal'a suikast düzenlendi. Medyanın İHD etkinliklerine yaklaşımı, ya "yok sayma" biçiminde oldu ya da olumsuzluğu çağrıştıran haber ve yorumlarla İHD'den bahsedildi. Bu aslında devlet politikasına paralel bir tutumdu. İHD etkinliklerine genellikle sol basın ve eğer inanç özgürlüğü alanında bir etkinliği söz konusu olmuşsa "islami basın" yer verdi. Bazı köşe yazarları ise, İHD'yi özellikle "terör" ve özellikle "bölücü" akımlarla birlikte anma çabası içersine girdi.
İnsan haklarının Türkiye'de tanıtılması konunda hiçbir yayın yapmayan kimi basın-yayın organları, insan hakları konusunu "kriminal" bir kavram olarak ele aldılar. Dolayısıyla İHD ve insan hakları konuları hakkında "tehlikeli" imajı yaratılmak istendi. Tüm otoriter sistemlerde aslında bu tür senaryolar yazılmaktadır. Gerçekte, yazılan senaryoda anlatılan insan hakları savunucularının ve örgütlerinin öyküsü değildir. Af Örgütü bir zamanlar, emperyalizmin-kapitalizmin bir uzantısı olarak niteleniyordu kimi ülkelerde, kimi zaman da komünizmin uzantısı. Türkiye'de de otoriter sistem yanlıları, insan hakları savunucuları hakkında böyle bir imajın yaratılması, böylelikle kamuoyunda insan hakları bilincinin yerleşmesine engel olma çizgisini izlediler. "Yok sayma" politikası halen sürmektedir. Örneğin, son yılların güncel konusu olan AB süreci ile ilgili olarak çeşitli yayınlar yapılmıştır. AB Kopenhag Siyasi Kriterleri açısından Türkiye'nin hukuk mevzuatını bir bütün olarak analiz eden tek çalışma, 1999 Helsinki Zirvesinden bu yana halâ İHD'nin Kopenhag Siyasi Kriterleri ve Türkiye (Mevzuat Taraması) çalışması olduğu halde hiçbir yayın organında sözü edilmedi ve edilmiyor. Oysa tüm süreç orada ortaya konan artılar ve eksiklikler doğrultusunda gelişiyor. Ölüm cezası, işkence, kültürel haklar, ifade özgürlüğü ve benzeri insan hakları sorunları konusunda 16 yıldır olağanüstü bir çaba harcayan İHD'nin görüşlerine içerde başvurulmuyor, açıklama ve değerlendirmelerine yer verilmiyor, ama bu konularda başkasının hak ve özgürlüğü için bir tek gün çaba göstermemiş örgütlerin değerlendirmeleri gündeme getiriliyor. Oysa AB ilerleme raporlarında yer alan her konu, öncelikle Türkiye'de insan hakları savunucuları ve onların örgütlü güçleri tarafından gündeme getirilmektedir. İlerleme raporunda yer alıp da İHD'nin bilgisinin olmadığı ve üzerinde görüş açıklamadığı, rapor etmediği hiçbir konu bulunmamaktadır. Raporlar İHD açısından sürpriz değildir. Devlet organlarının "yok sayma" politikasının ikinci yüzü ise, tüm projeksiyonların İHD üzerine çevrili olması gerçeğidir. Bunun böyle olduğunu biz de devlet organları da bilmektedir. Çünkü, İHD'nin olmamış olayları değil, gerçekleşmiş olayları rapor ettiğini yetkili makamlar bilmektedir.
Yaratılmak istenen imajın aksine İHD, hakları ihlal edilenler açısından en önde gelen insan hakları örgütü olma özelliğini korumaktadır. Devlet organları ile İHD'yi karşılaştırmak doğru olmamakla birlikte, düşündürücü yönleri olan bir istatistikten de bahsetmek gerekir. İnsan haklarından sorumlu devlet bakanlığı, bir yıldır faaliyette bulunan, 81 il ve 831 ilçede kurulan insan hakları il ve ilçe kurullarına, yurttaşların toplam 1245 başvuruda bulunduğunu, Ekim 2002'de bir rapor halinde Başbakanlığa sundu. İHD'nin Diyarbakır şubesine son 9 ayda yurttaşların yazılı başvuru sayısı 822'dir. Aynı dönemde İstanbul şubesine başvuru sayısı 471'dir. Bunlar yalnızca yazılı başvurulardır. Oysa İHD, yazılı, sözlü, telefon ve faks dahil her tür başvuru ile ilgilenmektedir ve bu tür başvurular sayıya dahil edilmemiştir. Belirtilen durum, yaratılan baskıcı ortama ve İHD üzerindeki spekülasyonlara karşın, İHD'nin yurttaşlar için güvenilir bir insan hakları örgütü olduğunu göstermektedir.
Son olarak, Liberal Düşünce Topluluğu'nun 15/30 Ekim 2002 tarihlerinde yaptığı ve 3 Aralık 2002 tarihinde kamuoyuna açıkladığı kamuoyu araştırma raporuna da değinmek isteriz. Bu çalışmada 15 ilde, 3060 kişi ile görüşülmüştür. Buna göre ülke içinde en tanınmış insan hakları örgütü İHD'dir. İHD, çalışmaları olumlu bulunan örgütler arasında da en yüksek oyu alarak ilk sırada yer almaktadır.
8) İnsan hakları hareketinin sorunları:
Türkiye insan hakları hareketinin pek çok sorunları bulunmaktadır. Yasaların ve uygulamanın anti demokratik özellikleri yanında ve bunun da etkisi ile, örgütlenme özgürlüğünün kullanımına ilişkin genel olumsuzlukları Türkiye insan hakları hareketi de yaşamaktadır. Tek başına baskı altında çalışıyor olmak açıklayıcı olamamaktadır. Örneğin, insan hakları örgütleri mali açıdan son derece cılız örgütlerdir. Yurttaşlarımız genel bir zaaf olarak kendi gönüllü örgütlülüklerine olan mali ödevlerini yerine getirmede ihmalkar davranabiliyorlar. Genel bir eğilim olarak eleştiri hakkını kullanma alışkanlığı bulunmakla birlikte, ödev alışkanlığı, özellikle mali konularda, neredeyse yok denecek kadar cılızdır. Üyelerinin katkısı ve katılımı ile mali sorunların çözümü yerine, o anda yönetici organda görev yapanlara, mali sorunların çözümü de havale edilebilmektedir. Üyelere ulaşma ve onların etkinliklere anlamlı sayıda katılımını sağlama konusunda da ciddi sorunlar yaşanmaktadır. Örneğin İHD, son dört yıldır, üye ilişkileri eylem planını uygulamaktadır. Burada amaç, İnsan Hakları Derneğini üyesine ulaşabilir kılmaktır. Üyelerimize ulaşabileceğimiz her tür adres (posta kutusu, e-mail adresi, telefon, faks dahil) temin edilmeye çalışılmaktadır. Türkiye demokrasisinin genel zaaflarından birisi de örgütlü toplum kültürünün yerleşememiş olmasıdır. Bu kültürün yansımalarını insan hakları örgütlerinde de görebiliyoruz. Üretilen ürünlerin ve belirli insan hakları sorunlarına ilişkin tutumların üyelere ve kamuoyuna iletiminde çok ciddi sorunlar yaşanmaktadır. Yazılı ve görsel basın (birkaç istisnayı minnetle anmak isterim, günlük gazetelerden Evrensel ve Özgür Gündem, internet sitelerinden Bianet, Minidev ve Sansürsüz Com ile DİHA Haber Ajansı) insan hakları örgütlerinin etkinlik ve değerlendirmelerine yer vermektedir. Dolayısıyla kamuoyuna ulaşmada zorluklar yaşanmaktadır. Bu konuda bir değerlendirmeyi de sunmak gerekir. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi aradan 5 yıl geçtikten sonra köy boşaltma eylemleriyle ilgili peş peşe kararlar verdi. Basın, bu ihlal kararlarını hayretle yazdı. Ama bu kararlara esas teşkil eden köy boşaltma olaylarını 1990-1998 yıllarında İHD açıklıyordu. Hatta İHD 1994 yılında köy boşaltmaları kitap halinde yayınladı ve İHD yöneticileri DGM'lerde yargılanıp beraat ettiler. Aradan 5 yıl sonra "aa, AİHM yine mahkum etti" diye haber vermek biraz garip değil mi?
Türkiye insan hakları hareketi, bugüne değin, cesareti ile göze çarptı. Ama yalnızca cesaretle gerçekleri açıklamak yetmemektedir. Kendi iç bünyesinde ve hareketin çeşitli kolları ile daha düzenli, sistemli ilişkileri geliştirmek durumundadır. Bu konuda İHD, TİHV, Mazlum-Der aralarındaki iletişimi güçlendirme doğrultusunda periyodik toplantılar yapmaya başlamışlardır. Zaman zaman, aralarına Af Örgütü Türkiye temsilciliğini de alarak, özellikle yurtdışı olaylar ve genel olarak işkence ve ölüm cezası konularında ortak tutumlar geliştirebilmektedirler. İnsan hakları hareketi, insan hakları alanında yeterli ölçüde akademik destekten yararlanmada eksikleri bulunmaktadır. Her ne kadar yönetici organlarında da akademisyenler bulunsa da, fikri düzeydeki İHD- TİHV İnsan Hakları Konferansları serisi daha yetkinleştirilebilir. İnsan hakları örgütlerinin, insan haklarının tanıtılmasında ve insan hakları bilincinin geliştirilmesinde, ihlallerin gizli ve bireyin bireysel sorunu olarak kalmayıp kamuya maledilmesinde olağanüstü katkıları bulunmakla birlikte, kendi iç örgütlülük seviyelerini daha işlevsel kılma sorunları da bulunmaktadır.
İnsan hakları örgütlerinin bünyelerinde, yaygın örgütlülüğü nedeniyle de, İHD'de, zaman zaman üyelerin değerlendirmelerinde, ideolojik-siyasi konumlanış kendisini gösterebilmektedir. Örnek olsun, merkez ve şubelerin tavrı olmamakla birlikte, inanç özgürlüğü alanında, sanki bu alan özel olarak Mazlum-Der'in ilgi alanındaymış gibi algılamalar da mevcuttur. Oysa insan haklarının bölünmezliği, bütünselliği ilkeleri doğrultusunda siyasal görüş ya da inanç farklılığı ne olursa olsun, ortada bir ihlal varsa, ortak tutum almayı gerektirir. Benzer sancıları, yönetici düzeyde değil ama Mazlum-Der'in de yaşadığını bilmekteyiz. İnsan hakları örgütlerinin, devlet organları ile ilişkilerinde de ciddi sorunlar yaşanmaktadır. Devlet organları insan hakları örgütlerine potansiyel suçlu gözü ile bakma alışkanlıklarını değiştirmedikçe, bu iletişimsizlik ve yabancılaşmanın aşılması olası gözükmemektedir.
Sonuç:
Türkiye insan hakları hareketi ve özel olarak da İHD, Türkiye'de ve dünyada insan haklarının korunması ve geliştirilmesi için çaba göstermektedir. Kamuoyu yaratma çalışmalarında sorunlar yaşamış olsalar da, bireylerin uğradıkları ihlalleri duyurmaktadır. Yetkili makamları uyarmaktadır. Kimi kez suç duyurularında bulunmaktadır. İşkence davalarını izlemektedir. Bir birey, insan hakları örgütlerine ulaştığında veya İHD o bireye ulaştığında, o bireyin sorunu çoğu kez tüm dünya kamuoyuna iletilmektedir. Halbuki işkenceciler ve onları koruyanlar, göz yumanlar, işkence ve onur kırıcı muamele yapıldığının bilinmesini istemezler. Gizli kalsın isterler. Türkiye insan hakları hareketi, insan haklarının korunması için yüksek bedeller ödemiştir ve ödemektedir. Ancak, Türkiye'de insan hakları ve demokratik standartların yükseltilmesinin başka bir yolu da bulunmamaktadır. Daha çok ve sistemli çalışmak gerekmektedir.